Na jaren debat liet de Vlaamse regering eind 2022 weten dat in 2025 statiegeld op verpakkingen wordt ingevoerd. Over wat voor soort statiegeld dat zal zijn, kan worden gediscussieerd tot het einde van dit jaar. Want er zal niet noodzakelijk worden gekozen voor het gekende, klassieke systeem dat reeds in 13 andere Europese lidstaten zijn succes heeft bewezen in het terugdringen van zwerfvuil, namelijk het systeem waar je flessen en blikjes naar de winkel terugbrengt en direct je statiegeld terugkrijgt. Nee, de verpakkingsindustrie stelt voor om een digitaal systeem te testen. In haar droomscenario zou de burger via de gsm een code op de drankverpakking en vuilnisbak scannen om zijn/haar statiegeld terug op een bankrekening te krijgen.

SEKSLOOS HUWELIJK OF LIEFDESKIND?

Dit systeem van de verpakkingsindustrie krijgt kritiek uit alle hoeken. Een nieuw systeem op Vlaams niveau testen, komt over als manoeuvre om tijd te rekken om statiegeld in te voeren. Met de verkiezingen van 2024 bestaat er namelijk nog een mogelijkheid om op bepaalde beslissingen terug te komen. Waar minister van Omgeving, Zuhal Demir, benadrukt dat ze niet getrouwd is met de industrie, lijkt de gang van zaken toch eerder op een seksloos huwelijk waar één van de partners een open relatie aandraagt als pleister.

Een nieuw systeem op Vlaams niveau testen, komt over als manoeuvre om tijd te rekken om statiegeld in te voeren.

Dit wordt duidelijk uit de laatste, misleidende persbrief van de OVAM. Hierin wordt enkel gefocust op het technologische aspect van het systeem. Wat wordt weggelaten, is dat amper de helft van mensen uit de testomgeving het systeem heeft gebruikt (zo blijkt uit de openbaar toegankelijke opname van de commissie leefmilieu).

DIGITALISEREN IS NIET GELIJK AAN INNOVEREN

Onder Joke Schauvliege had de verpakkingsindustrie de touwtjes van het verpakkingsbeleid ook al stevig in handen. De doelstelling van 20% minder zwerfvuil werd echter niet gehaald. Toch blijft de macht van de verpakkingsindustrie aanhouden. Nu wordt het reeds succesvolle, klassieke statiegeld bij het oud vuil gezet. Innovatie zou zogezegd moeten zegevieren. Zo zou een digitaal systeem – zonder aangetoond bewijs – het beter doen dan het klassieke systeem dat reeds zijn strepen heeft verdiend. Maar iets digitaliseren betekent niet noodzakelijk innoveren. Opmerkelijk is dat er niet verder wordt geïnnoveerd op het reeds succesvolle systeem dat ook een technologische basis heeft waarop verbeteringen van toepassing zijn.

BENUT HET BESTAANDE DRAAGVLAK

Naast innovatie, is gemak een argument voor zowel de verpakkingsindustrie als minister Demir om het digitaal systeem te testen. Hierop gaf Test Aankoop in 2021 echter reeds een antwoord: uit hun studie blijkt dat 88% van de deelnemers aangaf bereid te zijn verpakkingen terug te brengen naar de winkel, zoals bij het klassieke systeem. Het lievelingswoord van politici, ‘draagvlak’, wordt voor de statiegeldcase dus maar mooi onder de mat geschoven door verder te gaan met de digitale testen. Zelfs na de magere resultaten van het eerste pilootproject.

ALSOF ER GEEN DIGITALE EN ARMOEDEKLOOF IS

Het contradictorische narratief wordt nog pijnlijker. Zo ligt de schuld van zwerfvuil, althans volgens de verpakkingsindustrie, bij de burger. Maar er is tegelijkertijd wel het volste vertrouwen dat de burger zal meewerken aan een ongekend systeem. Dat statiegeld geen straf mag worden voor burgers die al goed inzamelen, voert de boventoon. Doelgroepen die eerder worden aangewezen als de veroorzaker van zwerfvuil, worden niet betrokken in de testprojecten.

Met de digitale en armoedekloof in Vlaanderen wordt geen rekening gehouden. Bij het digitale systeem zijn het hebben van een smartphone, de toegang tot wifi, het willen delen van gegevens en een bankrekening een must. Het is Jan modaal, de al goed inzamelende burger, waar het digitaal statiegeldsysteem op wordt afgestemd. Uit de eerste pilootprojecten blijkt echter dat ook zij niet meewerken. Slecht de helft van de gescande blikjes werd terug ingezameld.

Het klassieke statiegeldsysteem verbindt alle burgers. Het gaat uit van de handeling die iedereen doet: naar de winkel gaan.

Nochtans verbindt het klassieke statiegeldsysteem net wel alle burgers. Het gaat namelijk uit van de handeling die praktisch iedereen doet: naar de winkel gaan. Door verder in te gaan op het klassieke systeem, kunnen bestaande logistieke ketens van de voedingsindustrie ook verder worden ingezet voor de circulaire economie.

HERWAARDEER KUNSTSTOFFEN BIJ DE HELE BEVOLKING

Ook al wordt er in Vlaanderen goed ingezameld en gerecycleerd, er is nog ruimte voor verbetering. Het invoeren van het klassiek systeem voor statiegeld zorgt er niet alleen dat pmd nog beter wordt ingezameld, het zorgt er ook voor dat burgers de waarde van kunststoffen beter begrijpen. In een samenleving waar single-use de norm is, kan het invoeren van het bestaande statiegeldsysteem bijdragen aan het algemeen begrip van hergebruik en het begrip dat kunststoffen enkel slecht zijn wanneer we ze slecht gebruiken. Waar zwerfvuil een collectief probleem is, is de urgentie om er iets aan te doen kleiner. Door een statiegeldbeleid uit te voeren, krijgen flesjes en blikjes een grotere monetaire waarde die wel tot het individu spreekt.

KLASSIEK SYSTEEM OP MAAT VAN DE INDUSTRIE

Deze mentaliteit komt de kunststofindustrie ook weer ten goede. Een betere selectievere inzameling zorgt voor een hogere recyclagegraad. Dit zorgt op zijn beurt weer voor conformiteit met regelgeving, eigen ambities én het sluiten van eigen kringloop. Onderzoek wijst bijvoorbeeld op een case waar PET flessen die via het klassieke systeem worden ingezameld tot 11 keer kunnen worden gerecycleerd, in tegenstelling tot inzameling die gebeurt via de blauwe zak.

NOOD AAN EEN EFFECTIEF TRIPLE HELIX MODEL

Dat de kunststofindustrie deze kans niet ziet, kan worden verklaard door het gebrek aan visie van de Vlaamse overheid. Waar de OVAM haar rol als aanjager van het sluiten van de kringloop heeft opzijgezet om zich als neutrale partner op te stellen, mengt ook dochter Vlaanderen Circulair zich niet in de discussie.

Een overheid moet zelf beleid maken, in plaats van het zich door de industrie te laten voorschrijven of te managen door consultants.

Maar zoals elke goede dochter beaamt, is een beetje ongehoorzaamheid, experimenteren en toekomstdromen op zijn plaats. De gewenste richting aanwijzen, is een taak die de overheid toch zelf zou moeten overwegen. Om daadkracht te tonen en zelf beleid te maken, in plaats van het zich door de industrie te laten voorschrijven of te managen door consultants. En als zelfs dat niet gaat, is er de openbaarheid van bestuur van belang. Daar moet ook de OVAM zich aan houden. Zo is het delen van slechts een deel van de resultaten van de pilootprojecten misleidend en niet onpartijdig.

IN LIJN MET EUROPESE REGELGEVING

Het klassieke statiegeldsysteem is ook het meest in lijn met de toekomstige Europese regelgeving. Zo wordt de Packaging & Packaging Waste Directive opnieuw geüpdatet en wijzen de ontwikkelingen erop dat er meer aandacht komt voor hergebruik. Zo moeten alle Europese lidstaten een statiegeldsysteem invoeren.

Het klassieke statiegeldsysteem is het meest in lijn met de toekomstige Europese regelgeving.

Het klassieke systeem, dat zwerfvuil voorkomt en omgekeerde logistiek gemakkelijk maakt, is hierbij de voor de hand liggende keuze. Gezien er al 13 voor het klassieke systeem zijn gegaan, lijkt uniformiteit opportuun om zo weer naar de volgende stap te gaan binnen de circulaire economie. Namelijk meer hergebruik. Door voor het klassieke systeem te kiezen, kunnen zowel burgers als winkelketens hiermee vertrouwd raken.

KLASSIEK SYSTEEM ALS LAATSTE HOOP

Ten slotte kan worden opgemerkt dat de invoering van een goed statiegeldsysteem van primordiaal belang is. Flankerend beleid om het zwerfvuilprobleem aan te pakken, bevindt zich namelijk bij het zwerfvuilcharter en het verpakkingsplan.

Het zwerfvuilcharter benoemt echter geen enkele keer het woord ‘ecodesign’, een principe om tot meer circulaire verpakkingen te komen. Wel voert ook hier de communicatie door de sector zelf hoogtij. Acties en doelstellingen om het probleem aan de bron aan te pakken, blijven uit. De gekende systeemverandering uit verschillende onderzoeken en best practices moeten binnen het netwerk van het zwerfvuilcharter nog worden onderzocht.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2023: 5 minuten politieke moed van Samenleving & Politiek.

• verpakkingen
• statiegeld
• 5 minuten politieke moed