De voorbije twintig jaar hebben veel Europese landen hun politieke systemen zien fragmenteren. Daardoor is het vormen van regeringen, en het voeren van coherent beleid, steeds complexer geworden. Ook België is erg gefragmenteerd. In 2019 scoorde ons land bijna het maximum op de fragmentatie-index van politicologen: 0,91 op een schaal van 0 (minst gefragmenteerd) tot 1 (meest gefragmenteerd).

Naast fragmentatie, zien we ook de historische krimp van de christendemocratische, socialistische en liberale partijen, en daarmee ook de opkomst van extreemrechtse en -linkse partijen: Vlaams Belang in Vlaanderen en PTB-PVDA in Franstalig België. Bij de federale en regionale verkiezingen van 9 juni, maar ook bij de lokale verkiezingen van 13 oktober, zou de ‘chantagemacht’ van die partijen wel eens haar hoogtepunt kunnen bereiken.

Het concept van ‘chantagemacht’, of ‘chantagepotentieel’ (‘blackmail potential’), wordt al lange tijd door de Italiaanse politieke wetenschapper Giovanni Sartori gehanteerd. Het concept heeft betrekking op enerzijds het parlementaire gewicht van zo’n partijen, wat een impact heeft op de formatie van meerderheden, en anderzijds op hun vermogen om het maatschappelijk debat in een bepaalde richting te sturen.

Vandaag is de nieuwigheid dat er twee van zulke politieke krachten zijn die (in principe) niet zullen deelnemen aan de macht.

Het is duidelijk dat zowel Vlaams Belang als PTB-PVDA momenteel hoog scoren op deze twee facetten van ‘chantagemacht’. Dit is overigens niet nieuw. Vlaams Blok beïnvloedde begin de jaren 2000 al fel het debat in Vlaanderen en in 2004 zelfs de formatie van de Vlaamse regering. Vandaag is de nieuwigheid in België echter dat er twee van zulke politieke krachten zijn, die beiden (in principe) niet zullen deelnemen aan de macht.

In de huidige peilingen halen Vlaams Belang en PTB-PVDA samen 46 zetels, daar waar ze er vandaag samen 30 hebben. Als dit bij de verkiezingen bewaarheid zou worden, wordt het behalen van een meerderheid van minimaal 104 zetels nog moeilijker dan in 2019.

Een Grondwetwijziging, waarvoor een tweederdemeerderheid noodzakelijk is, wordt met deze constellatie zo goed als onmogelijk. Daarvoor zouden de stemmen van álle andere partijen moeten worden gecombineerd, met voor eenieder de macht van het veto. Een 7de staatshervorming, waar sommigen voor pleiten, wordt bijna onmogelijk.

Een staatshervorming, waarvoor een tweederdemeerderheid noodzakelijk is, wordt met deze constellatie bijna onmogelijk.

Is er een uitweg uit deze verlammende situatie? Een deel van het antwoord ligt bij het electoraal gedrag. Het is in de eerste plaats aan de kiezer om te bepalen hoe makkelijk of moeilijk het vormen van een meerderheid, en eventueel zelfs een tweederdemeerderheid, zal zijn.

Maar ook de partijen zelf spelen hun rol. Giovanni Sartori bedacht destijds het concept van ‘chantagemacht’ over de Italiaanse Communistische Partij (PCI). De PCI was toen een grote partij die wel wilde regeren maar geen partners vond bij de andere Italiaanse partijen (en ook de VS wilden dit niet). In de eerste plaats moet vooral N-VA zelf zich dus de vraag stellen of ze het cordon sanitaire wil breken en welke prijs het daarvoor wil betalen. Voor PS ligt het eenvoudiger: ondanks een dubbelzinnig discours wil PTB-PVDA voorlopig niet regeren, behalve op gemeentelijk niveau.

• PvdA
• Vlaams Belang
• column