'Te veel belang wordt gehecht aan het beperken van de uitvoerende macht. Die beperking was [immers] een antwoord op heersers wier belangen gewoonlijk tegengesteld aan die van het volk waren.' John Stuart Mill, één van dé grondleggers van het liberalisme, klaagde deze populaire gedachte al in 1859 aan in zijn monumentale werk On Liberty.

Het is een gedachte met blijvende aantrekkingskracht, want anno 2018 kunnen deze woorden evengoed uit de mond van Hongaars president Viktor Orbán komen of van Jaroslaw Kaczynski, de leider van de Poolse regeringspartij (PiS). We zien het steeds meer: nu de vraag naar meer nationalisme, controle en sterke leiders opgang maakt, stellen steeds sterkere politieke actoren de democratische rechtsstaat en fundamentele vrijheden zelf in vraag. De deur lijkt ook in Europa open te staan voor een terugkeer van autocratische vormen van bestuur. Wat is er aan de hand? Waarom is dat zorgwekkend? Hoe handhaven we in Europa die democratische rechtsstaat?

DE EUROPESE 'HEILIGE DRIEVULDIGHEID'

Het is altijd nuttig om eerst conceptuele klaarheid te scheppen. Democratie, rechtsstaat en de fundamentele vrijheden: het zijn de drie pijlers van onze moderne, westerse samenleving. Ze zitten aan elkaar vergrendeld en vormen samen het fundament van onze vrijheid, (internationale) veiligheid, welvaart en onze 'way of life'. Onze 'democratie' gaat dus verder dan het louter (vrij) kunnen stemmen op verkiezingsdag. Het gaat onder meer ook over integriteit van verkiezingen, vrijheid van meningsuiting, persvrijheid, bescherming van minderheden, scheiding der machten en accountability van de uitvoerende macht. Het is belangrijk te benadrukken dat democratie in die zin een instrument is en geen doel op zich. Democratie moet namelijk mogelijk maken dat iedere burger vrij is, gelijk wordt behandeld en gelijke kansen heeft. Zonder deze 'Heilige Drievuldigheid' van democratie, rechtsstaat en de fundamentele vrijheden kunnen we onze gewenste samenleving niet verzekeren. Neem één element weg en we dreigen onmiddellijk te vervallen in machtsconcentratie, machtswillekeur, en dus in onvrijheid en ongelijkheid. Deze Heilige Drievuldigheid zit dan ook niet toevallig vervat in de fundamentele waarden van de EU (artikel 2 EUV).1

Met dit soort democratie hebben in het bijzonder twee Europese lidstaten, Hongarije en Polen, steeds minder te maken. Zij zetten zich systematisch af tegen het principe dat het lidmaatschap van de Unie ook verplichtingen op het gebied van de democratische rechtsstaat met zich meebrengt. De situatie in Hongarije is welbekend: van scheiding der machten en onafhankelijke media is onder het bestuur van Viktor Orbán nog maar weinig sprake. Zo zitten bijvoorbeeld alle Hongaarse media onder controle van de Mediaraad die uitsluitend bestaat uit leden van regeringspartij Fidesz. Om de ernst van de situatie in Polen te benadrukken, citeren we de laatste paragraaf van het artikel 'Polen: onafhankelijkheid rechtspraak krijgt klap na klap' uit het Nederlandse Juristenblad naar aanleiding van het bezoek van een delegatie van de Nederlandse Raad voor de rechtspraak aan Polen van 25 tot 27 januari 2017: 'Tijdens het bezoek heb ik nog veel meer gehoord over hoe de regering greep wil krijgen op de rechterlijke macht. Maar ik laat het hier maar bij. Ik kom steeds triester terug van bezoeken aan Poolse collega's: de Poolse rechterlijke macht wordt ernstig aangetast in haar onafhankelijkheid, en het einde is nog niet in zicht'.2

De juridisch commentator voor NRC, Folkert Jensma, spreekt in dit verband van 'zinkende rechtsstaten' in Europa. Ons inspirerend op de definitie van Scheppele en Pech3 zouden we dit fenomeen willen definiëren als 'een proces waarbij een democratisch verkozen regering systematisch, in naam van die volkswil, de 'checks and balances' op de uitvoerende macht verzwakt, uitholt of overneemt om zo de essentie van de democratische rechtsstaat te ontmantelen met als doelstelling het bestuur van de dominante partij voor een lange duur te verankeren'. De opkomst van populistische en extreemrechtse partijen in heel Europa4 – zelfs in Duitsland - wijst erop dat de problematiek verder gaat, en zal gaan, dan alleen Polen en Hongarije.

'IN NAAM VAN DE VOLKSWIL'

Orbán en Kaczynski – en hun bewonderaars - maken ons duidelijk dat democratie geen vanzelfsprekendheid is en de geschiedenis nooit af. Wereldwijd zien we opnieuw meer nationalisme, meer populisme en meer autocratie. De tweets, woorden en daden van de Amerikaanse president Trump weerspiegelen én versterken deze trend. Zo blijkt uit de Freedom House Index dat er wereldwijd sinds 2006 meer landen zijn waar burgerrechten en vrijheden afnemen dan waar het beter gaat, met 2017 als dieptepunt. 'Democracy is in crisis. The values it embodies - particularly the right to choose leaders in free and fair elections, freedom of the press, and the rule of law - are under assault and in retreat globally'.5

De verwachting dat de wereld alleen maar democratischer, vrijer en stabieler zou worden, kunnen we dus opbergen. 'Nieuwe' grootmachten en regionale machten integreren zich niet in de liberale wereldorde maar zoeken hun eigen pad. Het autocratisch model wordt daarbij steeds meer breed internationaal aanvaard, naast de democratie. Over deze nieuwe multipolaire wereldorde citeren we het meest recente Munich Security Report: 'Interestingly, more and more Western politicians seem to acknowledge that the world is entering a new era where different models of both domestic and international order compete. As German Foreign Minister Sigmar Gabriel recently argued in an interview: 'We are in the midst of an era of competition between democratically and autocratically constituted states. And the latter are already trying to gain influence in the European Union and to drive a wedge between us.' Wie dacht dat de democratische rechtsstaat een verworvenheid is en de geschiedenis voorbij, is dus goed mis. De ontwikkelingen in Polen en Hongarije zijn dan ook een onheilspellend teken van de (toekomende) tijd.

Deze crisis is bovendien systemisch omdat de 'democratische rechtsstaat' nu ook deel uitmaakt van de nieuwe interne 'cultuuroorlog'. Rechtspopulisten proberen onze 'Heilige Drievuldigheid' op te splitsen en een wig te drijven tussen democratie aan de ene kant en de rechtsstaat en fundamentele vrijheden aan de andere kant. Het blijkt anno 2018 een verleidelijk electoraal recept te zijn. Het is niet toevallig dat de Beierse CSU, in haar strijd met de AfD, de meest hartelijke gelukwensen naar Orbán stuurde voor diens laatste verkiezingsoverwinning.

DE EU VERSUS HET 'MODEL ORBÁN'

De onwrikbaarheid over grondrechten, scheiding der machten, vrije meningsuiting is de identiteit die alle Europeanen verbindt. Niet alleen dat, de Europese samenwerking staat of valt bij wederzijds vertrouwen in het functioneren van nationale rechtsstaten. De EU is immers één rechtsgemeenschap. Daarom bijvoorbeeld dat het Ierse Hooggerechtshof een uitlevering aan Polen weigerde vanwege haar grote bezorgdheid over de rechtsstaat in Polen. Met een boutade gezegd: net zoals de Griekse grens onze grens is, zijn in de EU de Poolse rechtbanken ook onze rechtbanken. Respect voor de rechtsstaat is dus geen optie die te nemen of te laten valt als je lid bent van de Europese Unie. Ze vormen het fundament van de vrijheden en bescherming van rechten van de burgers van de EU.

Dit brengt ons bij een onhoudbare paradox: democratie, rechtsstaat en vrijheden zijn de fundamenten van de EU, en landen die toetreden moeten hieraan voldoen. Het is dan ook volstrekt onlogisch dat er geen effectieve instrumenten zijn om ze te handhaven. Dat ligt enerzijds aan het beschikbare instrumentarium (zie verder) maar ook aan het feit dat de sense of urgency afwezig is. Anders dan bij de eurocrisis of vluchtelingencrisis wordt deze crisis vooralsnog niet aangevoeld als een systemische crisis. De intrinsieke neiging van de EU om de dingen heel traag aan te pakken, manifesteert zich in deze dus des te meer. Een andere bemoeilijkende factor is de huidige spanning tussen groeiend nationalisme en de vraag naar meer soevereiniteiten aan de ene kant en de realiteit van grotere interdependentie en transnationale uitdagingen aan de andere kant. Regeringen zijn bovendien altijd in min of meerdere mate gekant tegen een dergelijke inbreuk op hun soevereiniteit en zijn niet bereid de supranationale garantie te erkennen.

Deze crisis is nochtans een unieke opportuniteit voor de Unie om te laten zien dat het niet enkel een economische unie is maar een gemeenschap gebaseerd op gemeenschappelijke waarden. Zulk een EU zou een sterkere, effectievere en prominentere actor zijn op het internationale toneel, meer geloofwaardig om democratie, rechtsstaat en mensenrechten te promoten binnen en buiten haar grenzen. De EU en haar lidstaten moeten nu alles op alles zetten om de rechtsstaat te laten prevaleren op het 'model Orbán'. Dit model mag geen tweede model worden binnen de EU naast de democratische rechtsstaat. Dit is wat de inzet is.

4 VOORSTELLEN OM EU-LIDSTATEN TE VERZEKEREN TEGEN AUTOCRATIE

Het is hoog tijd dat de Europese Unie rechtsstaten kan beschermen en lidstaten zo verzekert tegen autocratie. Waar de rechtsstaat in gevaar komt, moet ze kunnen ingrijpen, flexibel maar daadkrachtig. Net zoals ze dat doet bij inbreuken op de Interne Markt. We doen vier voorstellen voor een betere democratische weerbaarheid.

Een. Grote banken worden onderworpen aan een stresstest omdat hun falen het financiële systeem en de financiële stabiliteit van Europa ernstig kan schaden. We doen dit eveneens voor onze nationale begrotingen omdat we in een muntunie kwetsbaar zijn aan elkaar. Waarom doen we dit met onze banken en begrotingen maar niet met onze democratie en rechtsstaat, fundamentele pijlers van de Unie? De huidige Europese rechtsstaatsdialoog voldoet bijlange niet. We moeten ook voor de democratische rechtsstaat de opstap nemen naar een krachtig mechanisme van peer review gebaseerd op sterke, onafhankelijke beoordelingsrapporten en monitoring. De basis van dergelijk mechanisme moet een vaste autoriteit zijn die op een onafhankelijke en objectieve manier de jaarlijkse doorlichting en daarbij aansluitende rapportage kan uitvoeren.

Twee. Dit vereist dus dat we in de schoot van de EU een echte, onafhankelijke Europese waakhond voor de democratie installeren (de 'Kopenhagen-Commissie') onder leiding van een Hoge Commissaris.

Drie. Sancties moeten doeltreffender zijn dan vandaag. Middelen uit de Europese fondsen moeten verminderd of geschrapt kunnen worden bij lidstaten die ernstige inbreuken plegen op de fundamentele principes van de rechtsstaat.

Vier. Ten slotte moet een Europees Fonds voor de Democratie het lokale middenveld, dat opkomt voor de democratie en de rechtsstaat, financieel ondersteunen om de lokale democratische weerbaarheid te verhogen. Europa doet dat al trouwens voor ngo's buiten de Unie.

WAT KAN BELGIË DOEN?

Onze minister van Buitenlandse Zaken, Didier Reynders, wil dat fundamentele rechten en vrijheden centraal staan in ons beleid. Het zou dan ook logisch zijn dat België in Europa aan de kar trekt voor een 'coalitie voor de rechtsstaat en democratie', een coalitie die het voortouw neemt maar ook zélf het goede voorbeeld geeft. België moet binnen de EU - multilateraal en bilateraal - blijven benadrukken dat het goed functioneren van de rechtsstaat in de lidstaten van het grootste belang is voor het vertrouwen onder de burgers van de EU en het fundament is voor de intensieve samenwerking tussen de lidstaten. Uitholling van de rechtsstaat dient door België steeds weer aan de kaak te worden gesteld. Er mag België dan ook niets tegenhouden om in de Raad de artikel 7(1)-procedure van de Europese Commissie tegen de Poolse regering te steunen. Dit is de louter preventieve arm van artikel 7 dat uiteindelijk, mits unanimiteit, kan leiden tot schorsen van het stemrecht. In deze preventieve stap van de procedure gaat het louter over het erkennen van het 'risico op een ernstige inbreuk' in Polen en hierop volgend aanbevelingen aan te nemen om te verhinderen dat het risico werkelijkheid wordt. In die zin komt deze stap eigenlijk veel te laat. Met de coalitie van de rechtsstaat moet België aan de kar trekken voor onze vier voorstellen en desnoods almaar vast zelf binnen (de) versterkte samenwerking met een (informele) kopgroep starten.

Wat de politique politicienne betreft: CD&V en N-VA moeten klaar en duidelijk afstand nemen van hun respectievelijke Europese fractiegenoten Fidesz en PiS en de druk opvoeren om hen uit de Europese fractie te zetten. Fractiepolitieke loyaliteit mag de collectieve verantwoordelijkheid in deze nooit naar de achtergrond verdringen. Het moet toch pijn doen bij Wouter Beke en Ivo Belet dat Viktor Orbán overladen wordt met felicitaties van Marine Le Pen, Geert Wilders en andere extreemrechtse politici?

LET'S MAKE (AND UNDERSTAND) HISTORY

Onze democratische rechtsstaat is geen definitieve verworvenheid en staat continu onder druk. We geloofden na de val van de Muur graag (en misschien wel terecht) dat de wereld steeds vrijer, democratischer en stabieler zou worden. Wie echter de gebeurtenissen van de laatste jaren bekijkt, ontnuchtert snel en zietnet het omgekeerde: met de economische crisis, de vluchtelingencrisis en het terrorisme als katalysator kwam de renaissance van het populisme, het nationalisme en de autocratie. In Europa zien we dit in het bijzonder in Hongarije en Polen.

Gegeven deze gebeurtenissen, zijn de uitdagingen voor progressieven niet min:

1. Rechtsconservatieveidentiteitspolitiek slaat zich in de slipstream van deze reactionaire trends op de borst en probeert zich zo groter te maken. Na de sociaaleconomische dominantie van 'conservatief rechts' in de post-crisis jaren, moeten we als progressieven daarom pal staan willen we niet opnieuw omver gelopen worden.
2. We moeten er blijven op wijzen dat de politiek van Orbán en co net haaks staat op de Europese kernwaarden (onze 'Heilige Drievuldigheid') waarop ns samenlevingsmodel is gebaseerd: democratie, rechtsstaat, fundamentele vrijheden. Het is blijkbaar zo dat de 'ideologie' van Orbán voor deze identiteitsgerichte partijen dan toch meer waarde heeft dan de waarden van de verlichting. De romantische sfeer rond deze 'verdedigers' van de westers-christelijke beschaving komt bovendien al snel in verlegenheid door het blootleggen van de corruptie, hypocrisie en misbruik die hun macht stut.
3. Orbán en co dagen ons niet alleen uit om te bekritiseren en beleidsoplossingen te bedenken, we moeten ook begrijpen. Ja, het is nodig dat de EU daadkrachtig ingrijpt waar de rechtsstaat 'zinkende' is. Het verdedigen en verbeteren van de institutionele kaders, hoewel nodig en gepast, zal echter tekortschieten. We moeten tegelijkertijd analyseren en snappen hoe Orbán en co erin slagen om de verschillende ingrediënten van hun appeal tot een aantrekkelijk en effectief electoraal recept te maken, ook voor onze (potentiële) kiezers.
4. Ook de angsten van burgers (ten aanzien van migratie, islam, verlies van nationale soevereiniteit en gemeenschapsgevoel) moeten van ons een serieus antwoord krijgen, vertrekkende van onze kernwaarden. De weerbaarheid van ons samenlevingsmodel wordt niet versterkt door haar kernwaarden vrijheid, gelijkheid en solidariteit in te perken, maar door ze te versterken.
5. Orbán en co bedreigen de onderstellingen van de democratische rechtsstaat die de laatste decennia voor politici - links en rechts - richtinggevend waren. Haar verdedigers moeten dus onvermoeibaar focussen op het belang van een onafhankelijke rechtsspraak, vrijheid van meningsuiting, pluralisme, enzovoort. Het zijn de basisprincipes van onze moderne, westerse samenleving.

Keuzes door mensen en ten slotte door samenlevingen, geen historische onvermijdelijkheden, bepalen onze geschiedenis en het lot van de democratische rechtsstaat.

Voetnoten

1. 'De waarden waarop de Unie berust, zijn eerbied voor de menselijke waardigheid, vrijheid, democratie, gelijkheid, de rechtsstaat en eerbiediging van de mensenrechten, waaronder de rechten van personen die tot minderheden behoren. Deze waarden hebben de lidstaten gemeen in een samenleving die gekenmerkt wordt door pluralisme, non-discriminatie, verdraagzaamheid, rechtvaardigheid, solidariteit en gelijkheid van vrouwen en mannen.'
2. http://www.njb.nl/blog/polen-onafhankelijkheid-rechtspraak-krijgt-klap.21446.lynkx.
3. Pech,L. & Scheppele K.L., 'Illiberalism Within: Rule of Law Backsliding in the EU', Cambridge Yearbook of European Legal Studies, August 2017.
4. Met als mijlpalen het Brexit-referendum, de overwinning van Trump, het verdubbelen van de steun voor Front National, de opkomst van het AfD dat nu de derde partij in de Bundestag is, de FPÖ die in de Oostenrijkse regering zit, de overwinning van de ANO-partij in Tsjechië, in eigen land de populariteit van Theo Francken en uiteraard de nieuwe overwinning van Orbán op wiens model de Poolse PiS-partij zich inspireert.
5. 'Key Findings Freedom in the World 2018', Freedom House.

Samenleving & Politiek, Jaargang 25, 2018, nr. 5 (mei), pagina 51 tot 56

• Europese Unie
• Polen
• Hongarije