De privatiseringen van publieke diensten en de ontmanteling van het overheidsapparaat zijn geen nieuws meer. Maar de volgende fase breekt aan, en die gaat opvallend zonder enige politieke besluitvorming. Een aantal multinationals grijpt de macht in de wereld zonder dat daar wetten of verdragen aan te pas komen.
Politicologen, politici, burgers,… we redeneren allemaal nog steeds over politiek in termen van de klassieke staat met haar drie machten en de klassieke bedrijven met aandeelhouders, CEO's, bedienden en arbeiders.
Een staat is een land met zijn eigen onafhankelijk bestuur en een hiërarchische politieke organisatie die gezag uitoefent over een bevolking, gelegitimeerd door een vorm van recht, waarvan de naleving wordt afgedwongen met een monopolie op het gebruik van geweld. Die staat wordt min of meer democratisch bestuurd door al dan niet verkozen leiders, en in de bestuursvorm die we sinds Montesquieu (die indertijd zelf niet zo hoog opliep met democratie) als de hoogste beschouwen controleren de drie onderscheiden machten mekaar. Dat vermeed alvast dat alle macht bij een persoon of groep terechtkwam die zich dan onvermijdelijk als despoten zouden gedragen.
En toch zien we in deze eeuw dat er ontwikkelingen zijn die ontsnappen aan wat een staat doet, en waar de scheiding der machten niet eens van toepassing is.
In onze Grondwet staat nog 'De drukpers is vrij; de censuur kan nooit worden ingevoerd' maar vandaag vinden we dat Facebook en Twitter allerlei storende berichten zelf moeten blokkeren. Als een staat het internet uitschakelt omdat er oproer wordt gezaaid, noemen we dat dictatoriaal. Als een bedrijf dat op eigen houtje doet zonder dat er een rechter aan te pas komt, vinden we dat blijkbaar zeer wenselijk.
JUSTITIE
Een kleine maar sprekende illustratie is de groeiende consensus dat Facebook en Twitter dringend moeten reguleren wat er via hun kanalen wordt verspreid. Zo wil men terecht de verspreiding van terroristische beelden, pedofilie of fake news inperken. Die beleefde vraag is hen niet bij wet opgelegd maar het bedrijf wordt zelf geacht te beslissen wat ze als 'schadelijke' inhoud beschouwt (niet 'onwettige' want er is geen universele wettelijke definitie, laat staan een rechtbank om die uit te voeren). Er zijn genoeg voorbeelden te bedenken die we min of meer algemeen 'schadelijk' vinden, maar ten gronde wordt hier een bedrijf gevraagd te beslissen welke inhoud ze wél en niet wil publiceren. De vele voorbeelden hoe ze daarbij haar eigen merkwaardige waarden en normen hanteert (minder problemen met geweld dan met blote borsten) zijn gekend. Een platform als Facebook is niet te vergelijken met een klassieke uitgeverij. De uitgever beslist zelf welke inhoud hij publiceert en kan daar op worden aangesproken. Een internetplatform is eerder te vergelijken met een drukker die liefst ook niet beslist welk deel van uw krant hij van de pers laat rollen. Zeker niet als die drukker een quasi-monopolie heeft.
Het volstaat dat een groepje zeloten (de gekende trollen) iemand aanklaagt bij Twitter om diens account te laten blokkeren. Wat zowel Marc Van Ranst als Geert Wilders al overkwam, opnieuw zonder verantwoording, laat staan proces en verdediging.
De commerciële logica overweegt ook hier. Alles is toegestaan tot er indicaties komen dat het adverteerders kost of dat ze zich nog eens in het Amerikaanse Congres moeten verdedigen. 'Ze zouden Hitler advertenties laten kopen', zoals acteur Sacha Baron Cohen stelde, is gewoon een feit. In het interbellum zouden zijn advertenties op véél likes kunnen rekenen in binnen- en buitenland. Met nog een reclame voor de onkruidverdelger Cycloon bovenop (zo werkt het algoritme nu eenmaal).
Sacha Baron Cohen heeft technische giganten Facebook, Twitter, YouTube en Google als de 'grootste propagandamachine in de geschiedenis' veroordeeld en geeft ze de schuld voor een toename van 'moorddadige aanvallen op religieuze en etnische minderheden'.
Maar om een gevoelige snaar te raken: we laten het aan de Facebooks over om te beslissen of de carnavalgangers in Aalst nog selfies mogen posten tijdens de volgende stoet. Daar komt geen UNESCO of rechter aan te pas.
Eind vorige eeuw werd het internet nog onthaald als het instrument dat vrijheid van meningsuiting werkelijk kon realiseren. Nu kan je wel nog je eigen website opzetten, maar niemand leest die tenzij je gevonden wordt op de grote kanalen, of in een niche op het Dark Web. En het is al langer bekend dat je bij Google het zoekalgoritme flink manipuleert om volgens haar meer wenselijke resultaten te bieden.
FINANCIËN
Rechtspreken over de vrije meningsuiting is maar een klein voorbeeld van wat de grote bedrijven doen zonder de klassieke overheidsregulering. Bitcoin werd onthaald als een zeer efficiënte manier om te bankieren zonder bank. Wat de rechterzijde met enthousiasme onthaalde in een visie om met Blockchaintechnologie een publieke dienstverlening uit te bouwen zonder ministeries. En Facebook plande met Libra een wereldwijde bank.
Bitcoin regelt betalingsverkeer zonder banken, en al zeker zonder centrale bank. Wat de economisten zal noodzaken een nieuwe theorie te ontwikkelen over financieel beleid. Zonder wisselkoersbeleid, enzovoort.
VOLKSGEZONDHEID
Amerikaans ondernemer, David Shrier, merkt op dat er in het ontwerpers van Libra niemand betrokken werd uit de overheid of aangeduid door een verkozen assemblee. Een overheid heeft een opdracht om het systeem te stabiliseren en transparant te houden. Onafgezien van het feit dat je gek moet zijn om Facebook of Google te vertrouwen dat ze de privacy van je financiële gegevens zullen respecteren. De fiscus kan niet in je bankrekening rondneuzen zonder onderzoeksrechter, maar we zouden dat wel laten doen door die bedrijven. Wat dat oplevert zijn nu al de verschillende prijzen voor je vlucht naargelang je op een dure Apple dan wel een goedkope pc boekt. Moeilijk kan het dan niet zijn om te checken wanneer een vrouw een predictor kocht, te analyseren wat ze googelt en op Facebook zet, en ze te bombarderen met reclame voor babykleertjes of dating sites.
Nu Google Fitbit heeft opgekocht, komt het meer te weten over de gezondheid en levensstijl van 27 miljoen gebruikers dan uw of mijn dokter, laat staan mutualiteit of ziekteverzekering ooit kunnen weten. Nog spectaculairder is hun overname van de Amerikaanse ziekteverzekering Ascension. Zo kregen ze de medische gegevens van 50 miljoen Amerikanen in handen. Combineer die gegevens maar eens met je inkomen, aankopen en hobby's. Je zal nogal geholpen worden 'op maat'.
MULTINATIONALS VERVANGEN STATEN
De uitbesteding van leger en politie aan privébedrijven begint wereldwijd ook al endemische vormen aan te nemen. Grotendeels nemen die nog maar opdrachten over van de staat, maar men vreest dat ze gestimuleerd worden beleidsbeslissingen te beïnvloeden om de reikwijdte van hun acties te verhogen. We hebben dus bedrijven die belang hebben bij wat meer oorlog dan nodig. En de grote bedrijven betalen niet veel belastingen (en stellen weinig volk te werk) maar doen wél aan op eigen houtje aan liefdadigheid en ontwikkelingssamenwerking.
Belastingen betalen ze, zoals bekend, nauwelijks. En eigenlijk werkt er ook niet zoveel personeel. Facebook telt 35.587 personeelsleden. Dat is wereldwijd zowat evenveel als er in ons land bij de NMBS werkt. Maar toch hebben ze zoals de banken het imago van 'too big to fail', met alle bijhorende voordelen.
Ze doen wel zelf aan liefdadigheid. Google voor zowat 1,3 miljoen dollar per jaar, wat nu ook niet meer is dan een afrondingsfout op de begroting van een bedrijf dat 9 miljard winst maakt. En toch mooie publiciteit en impact oplevert.
In Silicon Valley gaan ze nu zelf 1 miljard dollar investeren in woningen omdat de woningnood daar groot is. 'Cut out the middle man' moeten ze gedacht hebben. Waarom zouden we belastingen betalen zodat de overheid sociale woningen voor iedereen kan bouwen?
CEO's zijn meteen ook de rijkste mensen ter wereld. Bill Gates met 107 miljard dollar, de jonge Zuckerberg raapte al 75 miljard dollar op. De officiële liturgie mag dan wel zijn dat die 'venture capitalists' passend mogen worden vergoed voor de creatie van zoveel welvaart en tewerkstelling, is het toch de vraag hoeveel welvaart Amazon dan wel creëerde om Bezos een vermogen groter dan het bnp van Slowakije op te leveren.
Kortom, de basisdefinitie van wat een 'Staat' doet wordt sluipenderwijs steeds minder de norm. Recht, veiligheid, volksgezondheid en sociale zekerheid, ontwikkelingssamenwerking, huisvesting wordt overgenomen door multinationale ondernemingen die zich zo weinig mogelijk van lokale wetten gelegen laten. We glijden steeds meer af naar het concept van de Nachtwakersstaat. Die 19e eeuwse staat deed enkel het allernoodzakelijkste op het vlak van infrastructuur en veiligheid. Het is ook niet de enige keer in de geschiedenis dat de samenleving door gilden of bedrijven wordt geregeld, maar er was altijd nog wel een illusie van een opperste gezag. Langzamerhand wordt een groot deel van wat er in uw leven gebeurt niet bepaald door die staat, of zelfs EU of VN, maar door een handvol bedrijven die het initiatief nemen, de regels bepalen en ze zelf uitvoeren en sanctioneren.
WAT BETEKENT DIT VOOR DE BURGERS?
We glijden snel af naar een tijdperk waarin die verkozen parlementen en regeringen op een 'Kriegs-nebenschauplatz' zich mogen buigen over belangwekkende thema's als de Vlaamse canon, de maximumsnelheid op de Brusselse ring en waar er een windmolen mag komen. Over wat banken met uw geld mogen doen, of de grote jongens belastingen moeten betalen, hebben ze al veel minder te zeggen. Wat er gebeurt met uw informatie, gezondheid, veiligheid ontsnapt nu al flink aan uw 'democratische besluitvorming', en dat dreigt alleen maar erger te worden.
Waarbij het eerste motief 'winst' voorspelbaar steeds meer zal wijken voor 'macht'. Als ze uw leven controleren, volgt uw geld sowieso wel. En eens je multimiljardair bent is geld toch niet meer zo interessant, wel het gevoel dat je op deze planeet alles kan doen wat je maar wil. Het is veel aangenamer met je eigen geld een ziekte te genezen dan het te geven aan een of andere internationaal instituut die dat voor jou gaat doen met een pak ambtenaren tussenin. En je moet niet zoals gebruikelijk lobbyen om die overheid te laten doen wat je wil.
DE ECHTE BAZEN NOEMEN ZICH CEO'S
Als de staat minder relevant wordt, dan doet de omschrijving er ook niet zoveel meer toe. Of we ons nu Europeanen, Belgen, Vlamingen of Gentenaars willen noemen, het zijn administratieve niveaus die de fundamenten van ons leven steeds minder kunnen beïnvloeden. Omdat de échte bazen zich CEO's noemen. En aangezien een soort wereldregering echt wel utopisch lijkt is er geen enkel politiek niveau dat bedrijven van die omvang aan banden kan leggen. De Verenigde Naties hebben in de voorbije 74 jaar niet eens de naties echt onder controle kunnen houden, het lijkt weinig waarschijnlijk dat ze dat ooit kunnen doen met bedrijven die vlot naar een belastingparadijs trekken. Of naar landen die met plezier de regelgeving versoepelen om ze te kunnen onthalen, ook al betalen ze daar ook geen cent belastingen. Al in 2003 werd er een ontwerp Norms on the Responsibilities of Transnational Corporations and Other Business Enterprises with Regard to Human Rights; voorgelegd aan de VN, maar niet goedgekeurd. Sinds 2005 is men aan het werken aan een vervolg dat er al evenmin lijkt te komen. Iemand zal mensenrechten wel bad for business vinden.
De evolutie betekent nog niet dat de topman van die bedrijven als een dictator aan de touwtjes van de wereld trekt. Of zelfs dat er al een strategie is die verder gaat dan zoveel mogelijk winst maken met zo weinig mogelijk kosten. Al zal er zoals in andere organisaties ongetwijfeld een zichzelf aandrijvende hunkering ontstaan naar steeds groter, rijker en sterker zonder op de duur nog te weten wat ze er mee moeten aanvangen. En de huidige topbedrijven worden nog gemanaged door de mensen die ze ooit met een goed idee opstartten, maar tegelijk zijn ze een begeerlijke prijs voor would-be wereldheersers.
Het is normaal dat de politiek zoals we die kennen nog lang zal gerapporteerd en bestudeerd worden. Maar zoals districtsraden, gemeentebesturen, regionale en nationale regeringen zullen hun beslissingen steeds minder effect hebben op uw dagdagelijks leven. Onbelangrijk worden die nooit, maar ze zullen steeds meer moeten opereren binnen het kader dat daarbuiten wordt geregeld. Zoals de industriële revoluties en de globalisering van de economie een enorme invloed hadden op wat een land nog kan doen, bepalen een paar bedrijven wat de nachtwakersstaat nog mag regelen. Maar het is nog de vraag of en hoe mensen nog invloed willen of kunnen hebben op die evolutie. Bedrijven die al weinig of geen inspraak van hun werknemers dulden zullen die van hun klanten wereldwijd ook maar onder Public Relations klasseren. En ze kunnen rekenen op hun legertje economisten die het plebs wel zullen uitleggen dat alles wat goed is voor bedrijven en hun bazen, ooit wel goed is voor hen.
Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 1 (januari), pagina 31 tot 35
DE ECHTE MACHTHEBBERS: HET BEDRIJFSLEVEN
Abonneer je op Samenleving & Politiek
Het magazine verschijnt 10 keer per jaar; niet in juli en augustus.
Proefnummer? Factuur? Contacteer ons via
info@sampol.be
of op 09 267 35 31.
Het abonnementsgeld gaat jaarlijks automatisch van je rekening. Het abonnement kan je op elk moment opzeggen. Lees de
Algemene voorwaarden.
Je betaalt liever via overschrijving?
Abonneren kan ook uit het buitenland.
*Ontdek onze SamPol draagtas.