De coronacrisis heeft hard toegeslagen op de markten voor fossiele brandstoffen. De vraag naar aardolie, aardgas en steenkool zal dit jaar de grootste daling kennen sinds de Tweede Wereldoorlog waardoor de prijzen zijn gekelderd. De terugval in de vraag naar energie is zelfs zeven keer zo groot als tijdens de financiële crisis van 2008. Toen veerde de honger naar fossiele brandstoffen snel weer op tot pre-crisis niveau. Dit keer zou het wel eens anders kunnen lopen.

De enorme klap die de fossiele brandstoffenmarkten hebben gekregen door de pandemie biedt namelijk een unieke kans op een versnelde afbouw van deze markten. Onze acties in dit decennium zullen bepalen of we op koers geraken om de opwarming van de aarde te stoppen op 2 graden Celsius. We moeten onze emissies halveren tegen 2030, of we riskeren gevaarlijke en onomkeerbare kantelpunten in het klimaat te passeren.¹ Aangezien fossiele brandstoffen verantwoordelijk zijn voor 80% van de CO₂-uitstoot, zal het overgrote deel ervan onder de grond moeten blijven.

Een bruuske en drastische daling in het gebruik van olie, gas en kolen is een chaotische uitstap, die risico's inhoudt voor geopolitieke stabiliteit, de economische relance en sociale rechtvaardigheid.² Het is nu het moment voor regeringen om een ordentelijke uitstap uit de fossiele brandstoffen te plannen, en zeker niet in de valstrik te lopen van de lage olieprijzen.

GEOPOLITIEK GEPOKER OM OLIE

Begin maart lanceerden Rusland en Saoedi-Arabië een prijzenoorlog op de oliemarkt. De timing kon moeilijk slechter want in de weken daarop ging nagenoeg de hele wereldbevolking in lockdown. Terwijl de oliebaronnen in het Midden-Oosten en Rusland recordvolumes aardolie uit de grond aan het pompen waren, werden almaar meer burgers aangemaand om in hun 'kot' te blijven. Vliegtuigen bleven aan de grond, straten waren verlaten, kantoren en fabrieken vielen stil.

Door deze inkrimping van de vraag namen de olieprijzen een duikvlucht. Dat deed de olieproducenten pijn. Ook in Amerikaanse staten als Texas en Noord-Dakota, waar er het afgelopen decennium een enorme hausse in de schalieolie had plaatsgevonden. Na forse druk vanuit Washington – dat dreigde met importtarieven, sancties, en zelfs het stoppen van militaire steun – keerde Saoedi-Arabië al snel op zijn stappen terug. Er kwam een historisch pact tussen de olieproducenten om de wereldwijde olieproductie te beperken met bijna 10 miljoen vaten per dag, veruit de grootste productieverlaging ooit.

Het akkoord bleek onvoldoende om een totale ineenstorting van de olieprijzen te vermijden. Wie op 20 april een vat ruwe aardolie kocht in de VS kreeg er zelfs 37 dollar bovenop. Die negatieve prijzen waren het gevolg van specifieke omstandigheden, met name logistieke flessenhalzen inzake de opslag en het transport van olie in Oklahoma. De prijzen zijn ondertussen ook weer wat gestegen. Toch is het duidelijk dat de oliemarkten nooit meer dezelfde zullen zijn. Covid-19 heeft de oliesector een klap uitgedeeld die het mogelijks nooit meer helemaal te boven komt.

DE OLIEVRAAG: FLATTEN THE CURVE

Beleggers weten nu dat er geen bodem bestaat voor de olieprijs. Grote olieconcerns zoals Shell hebben hun dividend voor de eerste keer sinds de Tweede Wereldoorlog moeten verlagen. Beleggingsindexen die gericht zijn op duurzaamheid geven een beter rendement. Ze blijken robuuster in coronatijden dan klassieke indexen die ook fossiele brandstoffen omvatten. Hernieuwbare energie groeit weliswaar ook trager dan de afgelopen jaren, het is de enige energiebron die stand houdt en blijft groeien in 2020.³ De topmannen van Shell en BP hebben ook reeds laten vallen dat de olievraag zich misschien nooit meer zal herstellen tot het pre-coronaniveau. Het Internationaal Energieagentschap (IEA) verwacht dat de wereldwijde olievraag dit jaar zal terugvallen van 100 miljoen vaten per dag naar zo'n 91 miljoen vaten per dag.⁴ In één klap is daarmee een decennium van groei weggeveegd.

Reeds voor de pandemie groeide de oliemarkt slechts aan een amechtig tempo van zo'n 1% per jaar. Alle hoop van de olie-industrie om te blijven groeien, was gericht op een handvol sectoren: luchtvaart, scheepvaart en petrochemie. Enkel die laatste sector lijkt nu nog overeind te blijven als ultieme groeibastion voor olie. Maar de war on plastics kan hier ook roet in het eten gooien.

GEVAAR OP HEROPFLAKKERING

Natuurlijk loert het gevaar voor een heropflakkering van de olievraag steeds om de hoek. Forenzen zouden het openbaar vervoer links kunnen laten liggen uit angst om besmet te raken, en kiezen voor hun eigen personenwagen. Gezinnen met financiële problemen zouden de aankoop van een nieuwe wagen kunnen uitstellen, of in elk geval gaan voor een klassieke wagen met verbrandingsmotor in plaats van die duurdere elektrische wagen. Er is grote onzekerheid over de mate waarin werknemers na corona zullen telewerken, zakenmensen vliegreizen zullen inruilen voor videoconferenties, en bedrijven hun aanvoerketens en productie dichter bij huis zullen brengen.

Goedkope olie kan een aantrekkelijk medicijn lijken voor Europa en China om zich uit de recessie te trekken. Een relance gebaseerd op goedkope olie zou echter kortzichtig zijn. Nu al is het duidelijk dat de olieproductie flinke klappen krijgt. Volgens het IEA is de ontginning al sterker gedaald dan de 10 miljoen vaten waarover de producentenlanden het in april eens waren geraakt.⁵ De olieprijzen zullen zich dus wellicht weer herstellen, en dan gaat de importfactuur voor consumenten als de EU, India en China weer de hoogte in. Elke stijging van 1 dollar in de olieprijs leidt tot een stijging van de importfactuur van de EU op jaarbasis met 3,8 miljard dollar.⁶

Er zal enorme druk zijn op regeringen in producentenlanden om de fossiele brandstoffenindustrie te redden. In de Canadese provincie Alberta heeft de overheid financiële steun gegeven aan de controversiële Keystone XL pijpleiding die teerzandolie naar de VS moet transporteren. In de VS wordt de fossiele brandstofindustrie rijkelijk bediend door een groot programma van publieke terugkoop van obligaties.⁷ Zuid-Korea heeft met overheidssteun het bedrijf Doosan Heavy Industries gered, een belangrijke constructeur van steenkoolcentrales.⁸

De voorbije weken en de komende maanden gaan regeringen wereldwijd miljarden euro's uitgeven aan het economisch herstel. Dit geld kan een krachtige hefboom zijn om de energietransitie in een stroomversnelling te brengen. Reddingsoperaties van vervuilende industrieën zoals de lucht- en scheepvaart geven de overheid een opportuniteit om de sector te vergroenen, bijvoorbeeld door een accijns op kerosine in te voeren, BTW te heffen op vliegtuigtickets of korteafstandsvluchten te verbieden op trajecten waar het spoor een perfect alternatief biedt.

REËLE KOST VAN FOSSIELE BRANDSTOFFEN

De prijs van een vat ruwe aardolie schommelt momenteel rond de 30 dollar per vat. Een vat bevat 159 liter. De prijs van petroleum is dus momenteel minder dan 20 cent per liter. Als je 1 euro neertelt voor een blikje frisdrank uit de automaat, dan betaal je dus 15 keer meer dan voor een vat ruwe aardolie. Dat laatste is nochtans een niet-hernieuwbare grondstof, letterlijk de fossiele restanten van plantaardig materiaal dat miljoenen jaren nodig heeft gehad om zich te vormen in de aardkorst.

De prijs van olie, maar ook van aardgas en steenkool, is dus veel te laag. Ze weerspiegelt niet de werkelijke kost van het verbranden van fossiele brandstoffen, die verantwoordelijk zijn voor 80% van alle CO₂-uitstoot. Ze zorgen ook voor schadelijke luchtverontreiniging, die de kans vergroot om te sterven aan Covid-19.⁹ Dat hebben we gemerkt tijdens de lockdown, toen we weer konden genieten van stralend blauwe hemels, lang vergeten vergezichten en propere lucht. De coronacrisis heeft op die manier, ironisch genoeg, wellicht ook duizenden levens gered.¹⁰

De reserves van fossiele brandstoffen, vooral olie en gas, zijn bovendien enorm geografisch geconcentreerd. De meeste landen in de wereld zijn dus afhankelijk van importen, wat leidt tot strategische zorgen omtrent bevoorradingszekerheid, zoals vorig jaar toen een terroristische aanslag op de olie-installaties van Abqaiq in Saoedi-Arabië in één klap 5% van de wereldproductie wegvaagde. Oliedollars houden sommige autoritaire regimes met bedenkelijke mensenrechtenbeleid in het zadel. Een wereldeconomie gebaseerd op fossiele brandstoffen blijft in grote mate gevoelig voor de effecten van geopolitieke pokerspellen tussen Moskou, Riyad en andere producentenlanden.

DE OPMARS VAN HERNIEUWBARE ENERGIE

Onze wereld staat aan de vooravond van een ongekende energietransitie. Sinds 200 jaar zijn fossiele brandstoffen – steenkool, olie en gas – het fundament van onze wereldeconomie. Om de opwarming van de aarde tot 1,5 of 2 graden Celsius te beperken, moeten we binnen één generatie stoppen met het verbranden van fossiele brandstoffen.

Reeds voor de coronacrisis was het duidelijk dat de fossiele brandstoffenindustrie voor een aantal structurele uitdagingen staat. Hernieuwbare energiebronnen, zoals wind en zon, groeien aan een ongekend tempo, voortgestuwd door steeds fellere kostendalingen. Gedurende de laatste 10 jaar is onshore windenergie 70% goedkoper geworden, en fotovoltaïsche zonne-energie zelfs 89%.¹¹ Op de meeste locaties in de wereld zijn ze nu de goedkoopste bronnen van elektriciteit geworden, en kapen ze het merendeel van de groei weg.¹²

Dankzij warmtepompen en elektrische wagens vinden zon en windenergie ook hun weg naar andere sectoren, zoals gebouwen, industrie en transport. Technologieën voor energieopslag en voor de productie van groene waterstof worden efficiënter en goedkoper, waardoor hernieuwbare energie nog meer marktaandeel kan veroveren ten opzichte van steenkool, aardolie en aardgas.

DE WERELDWIJDE FOSSIELE UITSTAP

De energievraag loopt sterk terug in 2020. Hernieuwbare elektriciteit zal naar alle verwachting de enige energiebron zijn die bestand is tegen de enorme daling als gevolg van de pandemie. Dat heeft ze te danken aan haar lage operationele kosten en prioritaire toegang tot de netwerken. Verder investeren in energie-efficiëntie, de uitbouw van hernieuwbare energie zoals zon en wind, alsook toekomstgerichte energietechnologieën zoals batterijen en groene waterstof, creëert nieuwe jobs, geeft zuurstof aan innovatie en kan de voedingsbodem leggen voor een duurzame relance met bijkomende gezondheids- en milieueffecten.¹³

Dit is ook het ideale moment om fossiele brandstofsubsidies uit te faseren. Volgens het IEA lagen die subsidies in 2018 nog op een niveau van 400 miljard dollar,¹⁴ maar dat is volgens velen een onderschatting. Nigeria gaf in april alvast het goede voorbeeld en verhoogde zijn benzineprijzen.¹⁵ Ook België geeft elk jaar naar schatting 2,7 miljard euro aan belastingvoordelen aan fossiele brandstoffen, o.a. met fiscale voordeelsystemen voor bedrijfswagens, de luchtvaartsector en stookolie.¹⁶ Als er, met deze lage brandstofprijzen en de recente ervaring die mensen hebben gehad met schone lucht, nu geen draagvlak is voor een kilometerheffing, wanneer dan wel?

In België wordt de laatste jaren nagenoeg elke energiediscussie gekaapt door de kernuitstap, maar een veel grotere uitdaging wordt de fossiele uitstap. België heeft dan wel zijn steenkoolmijnen en -centrales reeds gesloten, maar op het vlak van olie en gas hebben we nog grote stappen te zetten. De aanpak van onze buurlanden biedt inspiratie. In het Verenigd Koninkrijk wil de regering van Boris Johnson het verbod op de verkoop van wagens met een interne verbrandingsmotor 5 jaar vroeger laten ingaan dan gepland, namelijk in 2035. In Nederland, nota bene een gas-exporterend land, wil de overheid de huishoudens van aardgas loskoppelen tegen 2050.

De fossiele uitstap gebeurt best met internationaal overleg, want hoe lovenswaardig de Europese Green Deal ook is, het zijn vooral de keuzes in landen als China en India die de toekomst van de fossiele brandstoffenmarkten, en van onze planeet, zullen bepalen. Ook producentenlanden die nu hard getroffen worden door lage olieprijzen, zoals Venezuela, Ecuador, Angola en Algerije hebben baat bij plannings- en investeringszekerheid. Academici pleiten daarom voor een Non-Proliferatieverdrag voor Fossiele Brandstoffen.¹⁷ Er bestaat eigenlijk al zoiets voor steenkool, namelijk de Powering Past Coal Alliance, waar ook België lid van is.¹⁸ Gelijkaardige coalities zouden kunnen worden opgezet rond (deelaspecten van) de uitstap uit olie en gas.

VOETNOTEN

1. https://www.ipcc.ch/2018/10/08/summary-for-policymakers-of-ipcc-special-report-on-global-warming-of-1-5c-approved-by-governments/.↑
2. IRENA (2019). A New World: The Geopolitics of the Energy Transformation. Abu Dhabi: IRENA.↑
3. https://www.iea.org/topics/covid-19.↑
4. https://www.iea.org/topics/covid-19.↑
5. https://www.iea.org/reports/oil-market-report-april-2020.↑
6. Berekend op basis van een importvolume voor de EU voor ruwe aardolie in 2017 van 10,53 miljoen vaten per dag. Voor de bron en meer achtergrond over de importfactuur van de EU, zie: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A52019SC0001.↑
7. https://www.theguardian.com/environment/2020/may/12/us-fossil-fuel-companies-coronavirus-bailout-oil-coal-fracking-giants-bond-scheme.↑
8. https://www.climatechangenews.com/2020/05/06/south-korean-government-backs-2-billion-bailout-coal-company-despite-green-finance-pledge/.↑
9. https://projects.iq.harvard.edu/covid-pm.↑
10. https://www.theguardian.com/environment/2020/apr/30/clean-air-in-europe-during-lockdown-leads-to-11000-fewer-deaths.↑
11. https://www.lazard.com/perspective/lcoe2019.↑
12. IRENA (2020). Global Renewables Outlook: Energy transformation 2050. Abu Dhabi: IRENA. April 2020.↑
13. IRENA (2020). Global Renewables Outlook: Energy transformation 2050. Abu Dhabi: IRENA. April 2020.↑
14. https://www.iea.org/topics/energy-subsidies.↑
15. https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-04-09/nigeria-ending-fuel-subsidies-with-oil-at-record-low-prices.↑
16. WWF en Climact (2019). Fossil fuel subsidies: hidden impediments on Belgian climate objectives. Februari 2019. https://wwf.be/assets/IMAGES-2/CAMPAGNES/ELECTIONS2019/FF-report/WWF-Climate-FF-report-final.pdf.↑
17. https://www.fossilfueltreaty.org/↑
18. https://poweringpastcoal.org/↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 6 (juni), pagina 54 tot 59

• klimaat
• hernieuwbare energie
• Corona

#BETERNACORONA - BOUWEN AAN EEN NIEUWE WERELD

Een nieuw huis bouwen

Conner Rousseau

Een nieuwe lente, een nieuw economisch geluid

Nathalie Vallet

Hoe we komen tot een inclusieve automatisering

Toon Van Overbeke en Bob Hancké

Tellen we wat telt en telt wat we tellen?

Stefaan Vandist

Duurzame ontwikkeling als kompas voor bedrijven

Carl De Cock en Britt Buseyne

Grenzeloze solidariteit is het enige antwoord

Els Hertogen

De weg naar een fossielvrij energie­systeem

Thijs Van de Graaf