Doet corona de armoede stijgen, of niet? Het lijkt een simpele vraag waarop een simpel antwoord bestaat. Toch is er heel wat discussie of de coronapandemie de armoede wel echt doet toenemen. Het publieke debat ter zake lijkt wel een spelletje Hoger, Lager. Aan de ene kant worden met de regelmaat van de klok onheilstijdingen bericht over stijgende armoede, lange rijen aan de voedselbanken en een sociale crisis zonder weerga. De Standaard schreef dat de vloer onder de welvaartsstaat wegzakt. Aan de andere kant blijft het met een vergrootglas zoeken naar een rimpeling in de werkloosheids- of leefloonstatistieken. Wie zal het zeggen, Walter?

We weten, zeer duidelijk: corona is geen gelijkmaker.

Wat weten we nu echt? We weten, zeer duidelijk: corona is geen gelijkmaker. De verspreiding van het virus en de maatregelen om die verspreiding tegen te gaan hebben geleid tot wat we zonder overdrijven een economische schokgolf kunnen noemen. De Nationale Bank van België rapporteert een krimp van de economie met 12% in het tweede kwartaal van 2020. Maar die krimp treft niet iedereen in dezelfde mate. Sommige sectoren zoals de horeca, de bouw- en transportsector, de (non-food) kleinhandel of de culturele sector waren veel zwaarder getroffen dan anderen. Voor veel van die sectoren blijft het tot op de dag van vandaag onmogelijk om op een normale manier te werken.

Het zijn sectoren waar bovengemiddeld veel jongeren, kortgeschoolden, alleenstaanden, zelfstandigen en huurders werkers. Vaak zijn dat ook mensen die weinig reserves hebben om periodes van inkomstenverlies te overbruggen, en ze werken ook vaker aan een laag loon. De OCMW's rapporteren een toename van de materiële hulp zoals voedselhulp of schuldbemiddeling. De voedselbanken geven forse stijgingen aan van het aantal cliënten. Vaak zijn dat nieuwe gezichten; mensen uit de lage middenklasse die hun schroom moeten overwinnen om een voedselpakket af te halen. De Nationale Bank geeft aan dat 28% van de Belgische gezinnen een inkomensdaling hebben gekend. De onzekerheid waarin veel gezinnen worden gestort onderschatten we best niet.

Maar waarom zien we die indicaties niet terug in de cijfers over werkloosheid, leeflonen, en armoede? Eigenlijk is dat logisch. De grootste impact op de arbeidsmarkt wordt immers opgevangen door het vangnet van de sociale zekerheid zoals de tijdelijke werkloosheid voor werknemers en de overbruggingsrechten voor zelfstandigen. Dat vangnet werd ook soepeler toegekend en genereuzer gemaakt waardoor het inkomstenverlies van de werknemers die er beroep op kunnen doen nogal meevalt. Bedrijven in moeilijkheden krijgen uitstel van betalingen, de regionale overheden gaven er ook nog eens allerhande premies bovenop.

Omdat er geen actuele armoedecijfers beschikbaar zijn, moeten die worden ingeschat. Een rapport van de Europese Commissie geeft aan dat de armoede in ons land met 1 procentpunt zou stijgen door corona, ondanks alle maatregelen. Recente simulaties van het COVIVAT consortium gaan in dezelfde richting. Er kan worden gediscussieerd of het glas daarmee halfvol of halfleeg is. Een procentpunt stijging van de armoede gaat immers over om en bij de 100.000 mensen. Tegelijkertijd is het duidelijk dat de sociale zekerheid de grootste economische schok sinds de Tweede Wereldoorlog goed heeft opgevangen. Als het deksel op een snelkookpan houdt het de snel stijgende druk onder controle.

Maar het is duidelijk dat het binnenin blijft broeien. En ooit moet het deksel van de put. Er is dus niet alleen nood aan een exit-strategie uit de lockdown, maar ook aan een exit-strategie voor de sociale zekerheid. En die twee zijn zeer nauw met elkaar verbonden.

Er is niet alleen nood aan een exit-strategie uit de lockdown, maar ook aan een exit-strategie voor de sociale zekerheid

Dat zit zo. Net omdat het virus goed gedijt in omgevingen waar mensen dicht op elkaar leven en werken, zijn het de meest kwetsbaren die een grotere kans hebben om geïnfecteerd te worden. Maatregelen om de verspreiding van het virus tegen te gaan zijn daarom ook sociale maatregelen. Maar dat gaat niet vanzelf, want het zijn net ook de werk- en leefomstandigheden van deze mensen die het moeilijk maken om de gezondheidsmaatregelen goed te kunnen opvolgen. Mensen die bang zijn om hun inkomen te verliezen zullen minder geneigd zijn om quarantainemaatregelen op te volgen. Mensen die in krappe behuizing wonen hebben het moeilijker om in hun kot te blijven. Mensen die in sectoren werken waar afstand houden moeilijk is kunnen vaak ook niet telewerken. Wanneer we de verspreiding van het virus willen tegengaan moeten we dus ook de ongelijkheid in de werk- en leefomstandigheden van deze mensen aanpakken. Dat betekent nadenken over veilige werkomstandigheden in bedrijven waar telewerk niet mogelijk is, over de invulling van publieke ruimte, en het betekent vooral ook dat de meest kwetsbaren fatsoenlijke inkomensondersteuning moeten krijgen.

En daar wringt het schoentje, al van voor de coronacrisis. Onze welvaartsstaat is omvangrijk maar niet doelmatig. De 'insiders' van de arbeidsmarkt zijn goed beschermd, de outsiders zeer slecht. Een fundamentele vraag is dus: Wat met de mensen die geen recht hadden op tijdelijke werkloosheid? Wie valt door de mazen van het net?

De sociale zekerheid staat voor een kruispunt. Het moet effectiever in de strijd tegen armoede, en efficiënter in de besteding van de middelen. Weinig mensen trekken nu nog de waarde van de sociale zekerheid en de gezondheidszorg in twijfel. Dat momentum moet worden aangegrepen om de noodzakelijke hervormingen door te voeren. Hoe bieden we voldoende inkomensbescherming voor iedereen? Dat is dé opdracht voor Vivaldi: de Belgische welvaartsstaat weerbaar maken voor de volgende golf van het coronavirus, of voor de volgende crisis, hoe die er ook zal uitzien.

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 10 (december), pagina 2 tot 3

• armoede
• Corona
• edito