De voorbije paar decennia is macht verschoven van het Westen naar het Oosten en het Zuiden. Qua bruto binnenlands product hebben de BRICS (China, Brazilië, India, Rusland en Zuid-Afrika) en andere groeilanden een spectaculaire inhaalbeweging ten opzichte van de VS en de EU gerealiseerd. Als grotere consumentenmarkten, investeerders, financiers, verstrekkers van ontwikkelingshulp, enzovoort hebben zij nu een zware stem in de wereldpolitiek. Zij brengen vaak andere belangen en waarden naar de onderhandelingstafel.

De combinatie van een gelijkere spreiding van macht met een heterogeniteit van belangen en waarden zorgt voor moeilijker besluitvorming. Tot 1994 konden de VS, EU en Japan inzake de regels voor de wereldhandel nog vlot hun wil opleggen aan de rest van de wereld. Vandaag zit de grote, in 2001 gelanceerde Doha-onderhandelingsronde van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) al zes jaar in het slop, omdat machtiger ontwikkelingslanden voortaan neen zeggen. Daarbij stellen China, India en Brazilië zich helaas even egoïstisch op als westerse landen en trekken ze zich weinig aan van de handelsbelangen van tientallen kleinere ontwikkelingslanden.

Op militair vlak zijn de VS en de NAVO nog oppermachtig. Maar de voorbij twintig jaar hebben onder meer China en Rusland hun bewapening opgedreven en gemoderniseerd. Vooralsnog hebben beide oosterse grootmachten nog geen militaire alliantie, vooral omdat China de handen wil vrij houden.

Daarbij is het Amerikaanse overwicht qua militaire capaciteiten vooral afschrikkend en voor de rest theoretisch. Wanneer het overleven van de VS niet in het geding is, kunnen de kernwapens en het reusachtige leger om allerlei redenen niet voluit worden ingezet. Sinds Obama is de Amerikaanse publieke opinie nog veel minder bereid om elders grootscheeps tussen te komen. Voorts beschikken regionale mogendheden zoals Iran, Turkije, Egypte, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten over modern wapentuig, dat zij in conflictzones als Syrië, Jemen, Libië en Ethopië – vaak in onderlinge concurrentie – direct of indirect inzetten. Deze ontwikkelingen markeren de overgang naar een multipolaire wereldorde, die niet langer gedomineerd wordt door één (jaren 1990) of twee grootmachten (Koude Oorlog).

Wij moeten de samenwerking, of de confrontatie, of beide, aangaan met de niet-westerse machtscentra.

Wat betekent de schuivende machtsconstellatie voor een progressieve agenda, bekeken vanuit een Belgisch en Europees perspectief? In de jaren 1990, begin jaren 2000 konden wij misschien nog denken dat progressieve regeringen aan de macht helpen in de dominante Noord-Atlantische zone de wereld op weg kon zetten naar vrede, mensenrechten en duurzame ontwikkeling (we hebben het hier niet over onze desillusies omtrent de toenmalige centrumlinkse regeringen). Vandaag is een linkse hegemonie in de westerse wereld (die ook al vrij ver af staat) onvoldoende. Wij moeten de samenwerking, of de confrontatie, of beide, aangaan met de niet-westerse machtscentra.

Voor Belgische progressieven blijft de EU het voornaamste politieke platform om op wereldvlak een verschil te kunnen maken. Als machtige consumentenmarkt kan de EU de eigen milieu-, gezondheids- en arbeidsnormen via verschillende kanalen aan de rest van de wereld deels opleggen, dan wel promoten. Vandaag moet bijvoorbeeld de Indiase landbouwsector zoveel mogelijk pesticiden afbouwen, willen ze belangrijke exportmogelijkheden in Europa niet verliezen. Via het handelsbeleid moet het mogelijk zijn de Chinese repressie van de Oeigoeren en Hong Kong van antwoord te dienen. Hopelijk werkt het dreigement om zware economische sancties tegen Rusland in te stellen, mocht het Oekraïne binnenvallen. Dit zijn vormen van harde economische macht, naast de militaire afschrikking.

De macht van het Westen om structurele binnenlandse hervormingen ten voordele van de mensenrechten en duurzame ontwikkeling in landen als China en Rusland af te dwingen, is evenwel erg beperkt. Dit desondanks toch proberen, kan de tegenpartij doen volharden in de boosheid. Daarom moeten wij volop inzetten op diplomatie, waarbij de EU en gelijkgezinden niet zozeer dreigen maar inspireren. Elke punctuele samenwerking inzake klimaat, gezondheid, sociale bescherming of financiële stabiliteit is daarom van goudwaarde. Een politiek klimaat waarin functionele samenwerking floreert en het vertrouwen groeit, is geen garantie, wel een voorwaarde opdat een mensenrechtendialoog überhaupt iets kan opleveren.

Een veel sterkere diplomatieke cultuur tussen westerse en niet-westerse mogendheden zal noodzakelijk zijn.

Een veel sterkere diplomatieke cultuur tussen westerse en niet-westerse mogendheden zal ook noodzakelijk zijn om de geopolitieke spanningsvelden te stabiliseren (Oekraïne, Syrië, Taiwan, enzovoort) en vruchtbare samenwerking tot stand te brengen (bijvoorbeeld omtrent de Westelijke Sahel). Binnen de marges van wat voor de EU politiek aanvaardbaar is, moet het mogelijk zijn rekening te houden met de belangen van Rusland, China en andere tegenstanders. Diplomatie is het alternatief voor ofwel nietsdoen, ofwel via een stoere, compromisloze opstelling de spanningen en de wapenwedloop opdrijven. Scenario's zoals de aanloop naar 1914 of de Koude Oorlog moeten we absoluut vermijden. In deze context kan de EU ook een andere diplomatieke koers varen dan de VS – wat tijdens de Trump-periode in het Iran-dossier al werd gedemonstreerd. De soft power, waar geloofwaardigheid een component van is, zou nog toenemen, mocht de EU zelf consequenter en meer solidair zijn inzake vrede, duurzame ontwikkeling en mensenrechten in het eigen interne en buitenlandse beleid.

Niet enkel staten, maar ook multilaterale instellingen zoals de VN of specifieke VN-organen zoals de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) en het VN-Klimaatverdrag beschikken over macht. Een cynische, deels juiste visie luidt dat daar hoe dan ook de machtige lidstaten aan de touwtjes trekken. Als zij het eens zijn en geld op tafel leggen, kan de internationale organisatie iets betekenen. De jongste jaren stonden multilaterale instellingen onder zware druk door het Trumpisme en Amerikaans-Chinese tegenstellingen. In talrijke instellingen probeert China meer invloed uit te oefenen (via de aanstelling van eigen of bevriende topmanagers) en de regels inzake mensenrechten, handel, enzovoort te herschrijven. Over de inhoud kunnen we discussiëren, maar politiek is het niet verwonderlijk dat de decennialange westerse dominantie wordt uitgedaagd.

De jongste jaren stonden multilaterale instellingen onder zware druk door het Trumpisme en Amerikaans-Chinese tegenstellingen.

Nochtans komen de VN, G20 en andere mondiale instellingen vaak tot zinvolle besluiten, die een minimumkader bieden, waarop progressieve krachten verder kunnen bouwen. Denk aan de Sustainable Development Goals (SDGs) van de VN, of de manier waarop de IAO heel wat landen en sectoren aanklampt omtrent hun gebrek aan respect voor arbeidsnormen. Dit werk wordt ondersteund door de transnationale civiele samenleving en sociale partners, die op hun manier ook wegen op de wereldpolitiek. Samen oefenen deze actoren een vorm van morele macht uit. Zij duwen het discours in een bepaalde richting en vestigen – in sociologische zin – nieuwe internationale normen. Vandaag staan bijvoorbeeld ongelijkheid, universele gezondheidsdekking en minimumbelastingen hoog op de agenda, waarbij mondiale instellingen, progressieve regeringen en civiele samenleving elkaar versterken. Binnen dit multilateralisme bestaan ook talloze communicatiekanalen tussen de westerse en niet-westerse wereld, bruikbaar voor de uitbouw van progressieve tegenmacht.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 1 (januari), pagina 4 tot 5

• wereld
• geopolitiek
• macht