Op 14 oktober 1806 vond in Duitsland, aan de oevers van de Saale, de Slag bij Jena plaats tussen het Franse en het Pruisische leger. De uitkomst was een klinkende overwinning voor de troepen van Napoleon, maar de Slag om Jena is om nog een andere reden bekend. Op een nabijgelegen heuveltop had de filosoof Georg Hegel de strijd aanschouwd. Later schreef hij dat in de gedaante van Napoleon de 'ziel van de wereld' te paard had gezeten. Met Napoleon triomfeerde de toekomst in Jena.

Mocht Hegel vandaag in Kiev of Marioepol wonen, dan had hij zeker niet op een heuvel rustig naar de bombardementen gekeken. Hij zou waarschijnlijk in een schuilkelder voor zijn leven bidden. Toch waart de 'ziel van de wereld' rond in Oekraïne vandaag. Een beeld van de toekomst tekent zich af.

In Oekraïne strijden geen twee legers in uniform op een duidelijk afgebakend terrein.

Het onderscheid tussen een slagveld en vrede, het leger en de burgerbevolking is aan het vervagen. In Oekraïne strijden geen twee legers in uniform op een duidelijk afgebakend terrein. Gewone Oekraïense burgers vechten met zelfgemaakte Molotovcocktails en ook buitenstaanders zijn rechtstreeks betrokken bij de vijandelijkheden. Extreemrechtse Vlaamse jongeren trekken naar het slagveld, hackerscollectieven plannen cyberaanvallen op Russische doelwitten, bedrijven sluiten hun filialen en stoppen hun dienstlevering in Rusland, TikTokkers creëren online hype voor de Oekraïense zaak en particulieren financieren het Oekraïense leger met cryptomunten zoals Bitcoin. Meta heeft zelfs haar haatspraakregels opgeschort in Oekraïne om doodsbedreigingen aan Rusland en Russen toe te staan. Men kan haast zij aan zij strijden met de Oekraïners vanuit een comfortabele sofa in West-Europa. Het begrip 'thuisfront' heeft daarmee een nieuwe betekenis gekregen. Het 'front' is niet meer ondubbelzinnig te lokaliseren op de kaart van Oekraïne, maar loopt door onze persoonlijke computer thuis. Het Oekraïneconflict kondigt een tijdperk aan van do it yourself oorlogvoering.

Men kan dit toejuichen als een uitdrukking van Europese solidariteit; West-Europeanen kunnen hun steun met daadkracht betuigen aan de slachtoffers van een invasie. Of men kan dit betreuren, omdat daarmee de oorlog haar grenzen verloren heeft. Velen denken misschien met nostalgie terug naar Hegels tijd, toen oorlog nog op veilige afstand van de burgerbevolking plaatsvond. Het is mij hier echter minder te doen om de morele beoordeling van deze ontwikkeling. We moeten ook met een nuchtere blik bekijken hoe deze evolutie het politieke landschap hertekent. Wat is de betekenis van deze vorm van oorlogvoering voor de toekomst? Zal politieke strijd hiermee ook veranderen? Of blijft dit een lokaal fenomeen … op veilige afstand van de burgerbevolking?

Wat is de betekenis van deze vorm van oorlogvoering voor de toekomst? Zal politieke strijd hiermee ook veranderen?

In hun boek Mille plateaux (1980) beweren Franse filosofen Gilles Deleuze en Félix Guattari dat we een ontkoppeling meemaken tussen de staat met haar officiële legers en zogenaamde 'oorlogsmachines'. Ze bedoelen niet letterlijk 'machines', zoals kruisraketten of tanks, maar groeperingen die zichzelf autonoom organiseren in een militaire strijd – al dan niet in naam van een staat of land. Zoals we vandaag in Oekraïne merken, wordt oorlog niet enkel bedreven door nationaal erkende troepen in uniform, maar ook door huurlingen, geradicaliseerde vrijwilligers, plunderende nomaden, guerrillastrijders en rebellenlegers, hackerscollectieven, enzovoort. In Hegels tijd moesten oorlogsmachines nog verantwoording afleggen aan de overheid: de troepen op het slagveld in Jena waren ondergeschikt aan een legertop, die zelf moest rapporteren aan politieke leiders zoals Napoleon. Strijdkrachten werden centraal georganiseerd binnen het overheidsapparaat.

Vandaag is dit soort centrale planning zoek. Geradicaliseerde Vlaamse jongeren trekken op eigen houtje naar het slagveld als een soort extreemrechtse update van de Syriëstrijders, bedrijven voeren zelf aanvallen uit op de Russische economie bovenop de officiële westerse sancties, TikTokkers voeren op eigen initiatief een propagandaoorlog door pro-Oekraïense boodschappen online te delen. Het zijn allemaal losse groeperingen die zelf hun doeleinden bepalen en over de zelfgemaakte middelen beschikken om die doelen na te streven. Het is naïef om te denken dat zulke oorlogsmachines de nieuwverworven macht zullen opbergen, eenmaal de oorlog afloopt. Waarom ontwapenen in vredestijd als je deze middelen en vaardigheden kan inzetten voor je eigen politieke projecten?

Het is naïef om te denken dat zulke oorlogsmachines de nieuwverworven macht zullen opbergen, eenmaal de oorlog afloopt.

Ik heb het hier niet enkel over extreemrechtse freedom fighters die hun voorliefde voor wapens en machtsvertoon ooit zullen inzetten op het Belgische thuisfront. Het gaat ook niet louter om bedrijven die hun diensten opschorten wanneer ze niet tevreden zijn met het politiek beleid. Bedrijven als Uber boycotten wel vaker overheden die hun belangen schaden door alle dienstverlening op te schorten. Belangrijker is dat wat we vandaag nog 'cyberaanvallen' noemen, meer en meer een instrument wordt in alledaagse politiek. Activisten voor gender- of rassengelijkheid zijn geregeld het slachtoffer van online aanvallen. De Amerikaanse alt-right laat zich graag financieren met niet te traceren Bitcoins. Zij mobiliseert online legers van trollen en activisten die sociale media omtoveren tot een slagveld van hashtags, retweets en likes. Wie het niet eens is met een publiek figuur kan ongestraft diens reputatie op sociale media door het slijk halen, mailboxen vullen met doodsbedreigingen, privé-informatie online te grabbel gooien, enzovoort.

De ziel die de toekomst van de wereld inluidt, zit vandaag niet meer op een paard in Jena maar op Twitter. Online oorlogsmachines zijn aan niemand verantwoording verschuldigd en leren in crises zoals de coronapandemie en het Oekraïneconflict vaardigheden die de politiek voorgoed kunnen veranderen.

• oorlog
• Oekraïne
• column