Bent u woke? De vraag is ongetwijfeld al eens gepasseerd. Misschien niet in deze directe vorm, maar wel in het licht van een concreet voorbeeld. Bent u voor zwarte piet of roetpiet? Bent u voor kerstmarkt of wintermarkt? Bent u voor dik of enorm in de boeken van Roald Dahl? De voorbeelden zijn eindeloos en zorgen telkens voor een online waan van de week. Deze week is het dik of enorm, vorige week was het de tussentaal van Tom Waes, de week daarvoor het verhaal van Vlaanderen. Met verstomming sta ik telkens te kijken van hoe we vaak blindelings in de valkuil lopen van deze patronen van online manipulatie die gradueel dan naar de voorpagina's van de kranten schuiven en als het meezit nog eens aan de tafel van De Zevende Dag ook aan bod komt. Zoiets kan je een premie-voor-delict-scenario noemen, je steekt figuurlijk het huis in brand en dan mag je op de televisie komen uitleggen waarom je de brand juist stichtte.

U heeft mogelijks opgemerkt dat bovenstaande voorbeelden binair en essentialistisch zijn. Je bent ergens voor of ergens tegen. Het wordt voorgesteld als een zwart-wit keuze en elke groep heeft zijn eigen waarheid. Meer nog, online wordt dan niet enkel het eigen 'logische' gelijk uitgeschreeuwd. Het wordt steevast een essentieel kenmerk van je identiteit. 'Ik ben zeer zeker woke!' Of 'Ik ben absoluut niet woke!' Soms zie je het zelfs staan in de identiteitsbeschrijvingen van onlineprofielen.

ONLINEMANIPULATIE BEÏNVLOEDT ONZE DENKKADERS

Op zich heb ik daar geen probleem mee. U mag absoluut woke, of net niet woke, zijn. Het is uw volste recht. Wat ik wel cruciaal vind, is dat we het bewustzijn vergroten over hoe via onlinemanipulatie voortdurend onze denk- en handelingskaders worden beïnvloed. We weten dat sociale media dikwijls identiteits- en waarheidsuitspraken gaan versterken qua bereik en resonantie. Als een samenleving dan nog eens onder druk staat door een pandemie of oorlog zijn dit veel gehanteerde brandversnellers. Deze media zijn dan ook een ideale opstap om bepaalde frames van beelden en verhalen los te laten op de brede samenleving en strategisch te mainstreamen. Als je het scherp, gewichtig en binair genoeg voorstelt, loopt het vuurtje vanzelf met een gestadige snelheid vooruit. Het zijn patronen van manipulatie door middel van beeldvorming en opiniebeïnvloeding die al zo oud zijn als de mensheid zelf, maar wel listig en lustig de nieuwste informatie- en communicatietechnologie hanteren. Het lijkt initieel een onschuldige keuze, maar bij een toxische ontsporing waarbij het andere kamp de vijand is, dan kan dit proces het sociaal weefsel in een samenleving danig aantasten.

Een toxische ontsporing waarbij het andere kamp de vijand is, kan het sociaal weefsel in een samenleving danig aantasten.

Als u daar voorbeelden van wil zien, kan u gerust eens praten met hevige Brexiteers-Remainers of Democraten-Republikeinen. Sommige sterke familiebanden zijn doorgeknipt omdat het andere kamp geen tegenstander meer is, maar wel een vijand die je moet mijden en bestrijden. 'Geen vuile brexiteers aan mijn kersttafel', is dan het eindresultaat. Dichter bij huis krijg je hoogleraars die bedreigd worden omdat de lessen gegeven worden op basis van feitelijkheden om een complexe historische realiteit zo goed als mogelijk te schetsen. Maar de desbetreffende student wou geen complexiteit, maar wel een bevestiging van 'zijn waarheid en identiteit'. Dit zijn maatschappelijke waarschuwingssignalen die ons moeten doen reflecteren hoe we zo'n binair en magisch (los van feitelijkheden) denken kunnen tegengaan. De wereld is complex en voortdurend in beweging. Dat maakt dat ik altijd wantrouwig ben naar deze verhalenbrengers die het eenvoudig, vaststaand en zwart-wit voorstellen.

JIU-JITSU POLITIEK

Het begrijpen van deze patronen van manipulatie was een van de grote vraagstukken die Hannah Arendt vorige eeuw bezig hield. Ze wou verstaan hoe het kwam dat politici en de brede samenleving in de Weimarrepubliek niet begrepen welke patronen van beeldvorming, opiniemanipulatie, verdachtmakingen en controle de samenleving deden afglijden richting een problematisch denk- en handelingskader. Vraagstukken die heel vergelijkbaar zijn met hedendaagse uitdagingen, maar wel waarbij nieuwe informatie- en communicatietechnologie in het spel is. Zo zien we vandaag meer en meer een digitale variant van Jiu-jitsu politiek. Het geheim van deze krijgskunsttactiek is dat het net de kracht van de aanvaller gebruikt tegen hemzelf. De geschiedenis levert ons talloze voorbeelden, waarbij een hevig gewelddadig optreden er voor zorgt dat de onderdrukten net groeien en figuurlijk of letterlijk gradueel meer beginnen terug te slaan. We zagen het in de jaren 1960 in Europa tijdens de groei van het links-extremisme. We zagen het tijdens de Euromaidan-protesten, tijdens protesten in Egypte, in Iran en zo veel meer plaatsen. Vandaag zie je het in Oekraïne, waarbij een brutale aanval door de Russen een enorm antwoord van militair verzet heeft losgeweekt bij de Oekraïense bevolking.

'Bent u woke of niet?' 'Bent u voor Oekraïne of niet?' 'Bent u voor open of gesloten grenzen?' Een eenvoudige keuze, die u ook een groep, identiteit en waarheid oplevert.

Wel ook in de nieuwe digitale wereld wordt niet enkel oorlog gevoerd, maar ook steeds meer in het geheim aan Jiu-Jitsu politiek gedaan. Steeds meer (binnenlandse en buitenlandse) actoren hanteren het internet en de sociale media als een opstap om mensen via hun agency te laten kiezen tot welk kamp ze behoren. 'Bent u woke of niet?' 'Bent u voor Oekraïne of niet?' 'Bent u voor open of gesloten grenzen?' 'Bent u voor X of Y?' Een eenvoudige keuze, die u ook een groep, identiteit en waarheid oplevert. Immers, het zorgt ervoor dat in uw beleving u steevast aan de goede kant van de geschiedenis staat. Maar welke kant is dat dan juist? De geschiedenis is complex, gelaagd en vertoont zeer veel grijstinten.

GOOI GEEN BILJARTBAL TEGEN HET HOOFD VAN EEN BULLDOG

Om deze complexiteit uit te leggen gebruik ik vaak het verhaal van de biljartbal en de bulldog. We denken vaak verkeerdelijk dat het samenleven verloopt zoals een biljartspel waarbij berekenbare en lineaire krachten de regel zijn. Immers, je stoot met een keu tegen een bal en de bewegingsenergie van de keu gaat over van de eerste bal naar de tweede bal, enzovoort. Een fysicus (of goede biljartspeler) kan dan perfect berekenen waar die finale bal precies stopt. Veel mensen kijken zo naar de wereld, vanuit een relatief eenvoudig en binair spel van krachten en regels van de fysica. Wat omhoog gaat, zal vroeg of laat naar beneden komen. Dit lineaire oorzaak-gevolg denken heeft ons veel geleerd en veel wetenschappelijke inzichten gebracht. Maar we maken dikwijls de fout door te denken dat het sociale spel net zo verloopt. We duwen aan wat balletjes zodat het spel in onze richting gaat.

Echter, zo werkt de levende wereld niet. De levende wereld is er een van interactie en interpretatie in een oneindige cyclus van feedback. Laat me dezelfde biljartbal nemen die ik naar de levende wereld breng en ik beslis deze bal te gooien naar het hoofd van een bulldog die in dezelfde kamer als mij zich bevindt. De reactie van de bulldog kan ik (en een fysicus) niet voorspellen. Alles is immers afhankelijk van hoe de bulldog mijn aanval met de biljartbal interpreteert binnen de context van zijn realiteit. Is de bulldog angstig – omwille van een bepaalde context – kan dat ervoor zorgen dat hij jankend wegloopt. Is hij daarentegen agressief – omwille van eerdere mislukte aanvalspogingen dan kan het zijn dat hij me als antwoord aanvalt. Op mijn beurt zal ik dan weer de reactie van de bulldog interpreteren en daar op reageren vanuit mijn eigen context. Misschien heb ik schrik van honden of misschien ben ik de grootste hondenfluisteraar in Vlaanderen. U begrijpt dat hier een oneindige cyclus van interpretatie en interactie ontstaat. Een cyclus die het moeilijk maakt om zaken te voorspellen of te berekenen waar de kracht van de bal net zal stoppen. Dat maakt dat zij die zulke krachten loslaten in de digitale wereld dat vaak doen vanuit een illusie van controle en manipulatie, vaak om hun kamp of beweging te laten groeien. Die losgelaten krachten in de menselijke wereld verlopen weliswaar niet lineair, maar kennen rare bokkensprongen omdat alles het resultaat is van interactie en interpretatie. Lineaire, binaire en essentialistische logica's zijn daarom gevaarlijk omdat ze de menselijke samenleving opdelen in kampen en net verbindingen verbreken.

COMPLEXITEIT OMARMEN

Dat maakt dat bij zo'n binaire vraagstelling 'Bent u woke?' mijn antwoord zou bestaan uit een vraag of een poging tot interactie om de interpretatie met elkaar af te stemmen. Ja, ik ben woke als u bedoelt dat we moeten nadenken over hoe taal moet evolueren en we beter het woord n****koning schrappen als benaming voor de papa van Pippi Langkous. Maar als u bedoelt met woke dat we alles moeten cancellen en verwijderen dan ben ik dat zeer zeker niet. Het dikke kindje bij Roald Dahl blijft volgens mij best het dikke kindje. Ik heb daar argumenten voor en luister graag naar uw argumenten.

In mijn ogen is woke een complex begrip dat net moet aanzetten om vanuit interactie en interpretatie elkaar beter te leren begrijpen.

U begrijpt dat woke dan ook in mijn ogen een complex begrip is dat net moet aanzetten om vanuit interactie en interpretatie elkaar beter te leren begrijpen. Als je net dat wil doen, dan gooi je best niet een biljartbal tegen het hoofd van de bulldog. Je weet dat je dan een cyclus in gang steekt, maar je weet niet waar het eindigt. De wereld blijkt complex en niet vatbaar in enkele labels. Laat ons die complexiteit dan ook omarmen.

• woke
• column