In het debat over klimaatverandering lijken we in een nieuw hoofdstuk te zijn aanbeland. Voorheen stond men lijnrecht tegenover elkaar over de rol kern- en hernieuwbare energie. Nu ligt de focus van dit alsmaar intenser wordende debat of onze economie moet groeien of niet. Minder of meer, that's the question.

Tegenstanders vragen zich af of we het kunnen rechtvaardigen dat onze economie blijft groeien op een planeet met eindige middelen. Is 'groene groei' wel voldoende om het klimaat te redden? Of is het gewoonweg onvoldoende en moeten we als samenleving meer verantwoordelijkheid nemen? De 'meer-of-minder'-discussie kadert daar in en woedt in volle hevigheid.

GROEI OF ONTGROEIEN?

Het debat over economische groei of 'ontgroei' kent een lange voorgeschiedenis. Het concept van economische groei kreeg voet aan de grond tijdens de Industriële Revolutie van de 18e en 19e eeuw. Het duurde tot de 20e eeuw voordat dit de focus werd voor beleid en kritiek. Na de Tweede Wereldoorlog kwam het bruto binnenlands product (bbp) op als de primaire indicator voor nationale welvaartscreatie. Het is zoveel als de marktwaarde van alle goederen en diensten die op één jaar tijd worden geproduceerd in een bepaald land.

Echter, aan het einde van de jaren 1960 en het begin van de jaren 1970 kwam er steeds meer kritiek op. Zo dook in 1971 de term degrowth voor het eerst op. De Roemeense wiskundige Nicholas Georgescu-Roegen publiceerde zijn baanbrekende boek The Entropy Law and Economic Process. Deze leerling van Simon Kuznets paste in zijn boek de tweede wet van de thermodynamica toe op de economie. Daaruit concludeerde hij dat natuurlijke hulpbronnen die worden ingezet in een economisch proces onomkeerbaar verloren gaan. Gevolg: onze planeet raakt uitgeput.

Een andere belangrijke mijlpaal was de publicatie van The Limits to Growth door de Club van Rome in 1972. Hierin werd gesteld dat exponentiële groei onhoudbaar zou zijn gezien de beperkte hoeveelheid beschikbare bronnen. Deze periode markeerde het begin van wat we nu kennen als het groeiende groei-debat.

De publicatie van 'The Limits to Growth' door de Club van Rome in 1972 markeerde het begin van wat we nu kennen als het groeiende groei-debat.

In het begin van de 21e eeuw werd de term ontgroei populairder, vooral in de academische wereld. In 2008 werd de eerste Internationale Degrowth Conference gehouden in Parijs. Het concept kwam meer in de belangstelling. Het boek Prosperity without Growth van de Britse econoom Tim Jackson bracht de discussie in een stroomversnelling. Pas recent bereikte het debat nieuwe hoogten door Jason Hickels Less is More. Je ziet het dus maar. Hoewel het debat in zijn moderne vorm misschien 20 tot 30 jaar oud is, worden de onderliggende filosofische en economische vraagstukken al veel langer besproken.

LEVEN NA DE GROEI

Eind vorig jaar verscheen in Nederland een boek dat inspeelt op deze ontgroei-trend. Er is leven na de groei. Hoe we onze toekomst realistisch veiligstellen van econoom Paul Schenderling is een provocerend en toekomstgericht boek dat ons uitdaagt om ons begrip van economische groei te heroverwegen. Het boek stelt een samenleving voor die niet langer afhankelijk is van ongebreidelde economische groei en toenemende consumptie, maar die een postgroei-model omarmt. Schenderling wil dat we meer focussen op kwalitatieve groei, zoals persoonlijke en sociale groei, biodiversiteit, creativiteit, burgerparticipatie en vooral geluk en tevredenheid. Postgroei is niet hetzelfde als degrowth, maar is er wel aan verbonden (p. 126).

Voor Schenderling betekent postgroei een verschuiving van kwantiteit naar kwaliteit, van de groei van het aantal dingen dat we kunnen kopen naar de groei van onze levenskwaliteit. In de literatuur beschrijft men degrowth als een tijdelijke schaalverkleining van productie/consumptie, democratisch gepland om de milieudruk te verminderen op een rechtvaardige manier en met het oog op de verbetering van het algemeen welzijn. Postgroei daarentegen verwijst naar de brede familie van kritische ideeën over groei, variërend van kritiek op het bbp tot radicalere alternatieven voor het kapitalisme. Ontgroeien gaat over 'minder, minder, minder', postgroei eerder over 'wat na de groei?'.

Postgroei verwijst naar de brede familie van kritische ideeën over groei, variërend van kritiek op het bbp tot radicalere alternatieven voor het kapitalisme.

Specifieker gaat hij dieper in op de Nederlandse economische geschiedenis en constateert dat, ondanks serieuze politieke interesse voor een koersverandering, er weinig is veranderd sinds 1972. Sterker nog, Schenderling stelt dat we, gezien de huidige context, geen andere keuze hebben dan economische groei te laten varen. Maar hoe dan? Hij bouwt zijn argumentatie op rond een 'kernmaatregel': een eerlijke milieuheffing op consumptie, in combinatie met een aanzienlijk lagere belasting op arbeid (pp. 21-63).

Deze kernmaatregel komt uit Thomas Piketty's boek Kapitaal en Ideologie. Het effect hiervan zou zijn dat niet de individuele Nederlander, maar de rijkste 10% van de Nederlanders, die vaak de grootste vervuilers zijn, hier het meest van zouden ondervinden. Volgens Schenderling zal deze maatregel helpen om een klimaatcatastrofe te voorkomen. Bovendien is dit geen negatieve, straffende maatregel. Zo stelt hij dat de lasten op arbeid zullen dalen, wat volgens hem goed is voor de Nederlandse industrie (p. 78), zullen de Nederlanders meer vrije tijd en geluk ervaren, en zullen andere organisatievormen zoals coöperaties vruchtbare grond vinden (pp. 89-102).

ANDERS GAAN LEVEN 2.0

Schenderling doelt op een heuse paradigmashift. Dit zou ertoe leiden dat mensen bewustere keuzes maken bij hun aankopen, en we zouden nieuwe vormen van luxe zien: hoogwaardige, handgemaakte producten en dineren in trendy groene restaurants. Het belastingstelsel zou zijn aangepast om de consumptie van vervuilende producten te ontmoedigen en schone producten goedkoper te maken, terwijl tegelijkertijd de belasting op arbeid aanzienlijk zou worden verlaagd.

De verhoogde btw op vervuilende producten en diensten zou leiden tot een toenemende vraag naar kwalitatief betere producten met een lange levensduur, eerlijke en evenwichtige jobs. Het zou ondernemers stimuleren om te concurreren om de meeste waarde te bieden met de minste milieubelasting. Dergelijke veranderingen zouden ook leiden tot een zichtbare transformatie in het straatbeeld, waarbij winkels met inferieure kleding en spullen zouden verdwijnen, vervangen door creatieve kringloop-, reparatie- en ombouwwinkels. Er is geen ruimte voor een basisinkomen in een postgroeisamenleving, voor basisbanen wel (pp. 161-162).

Er is geen ruimte voor een basisinkomen in een postgroeisamenleving, voor basisbanen wel.

Bovendien stelt Schenderling dat groene groei een mythe is (p. 121). Voorstanders vertrouwen te sterk op technologische vooruitgang die vaak nog niet beschikbaar is. Hij beschrijft het als 'wensdenken' (zoals het idee om CO₂ uit de lucht te halen). Er blijft echter te weinig tijd over. De klimaatklok tikt ongenadig verder.

Volgens Schenderling zal deze transitie nieuwe problemen met zich meebrengen, zoals dalende werkgelegenheid en stagnerende overheidsinkomsten in een niet-groeiende economie. Echter, innovatieve oplossingen zoals het verkorten van de werkweek van 38 naar 32 uur en het stimuleren van coöperaties moeten helpen om deze problemen op te lossen en tegelijkertijd het welzijn van de bevolking te verhogen.

VERHIT DEBAT

Het boek richt zich voornamelijk op Nederland en de gevolgen van een eerlijke milieuheffing. Echter, veel van wat hij bespreekt hebben we al gelezen in de werken van onder andere Herman Daly of Rachel Carson. Wat wel nieuw is, is dat hij een allesomvattende visie en systeemkritiek heeft, zeer belezen is en dit op een zeer gestructureerde manier aan het lezerspubliek presenteert.

Schenderling plaatst ook enkele kritische kanttekeningen bij de Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDG's), ontwikkeld door de Verenigde Naties. Hij stelt terecht dat er de afgelopen jaren een paradigmaverschuiving gaande is. Van de OESO (2018) tot het Europees Milieuagentschap (2019), ze besteden allemaal tijd en aandacht aan dit fenomeen van ontgroei of postgroei.

De vraag blijft waarom dit hele groeidebat zo gevoelig ligt? Economie is altijd ideologie.

De vraag blijft waarom dit hele groeidebat zo gevoelig ligt? Economie is altijd ideologie. Ontgroei is ook een sociale beweging, stelt men in het boek The Future is Degrowth. Ze voeren vaak een felle politiek-ideologische strijd. Kijk maar naar de tweets van ontgroei-voorman Jason Hickel. Die gaan niet alleen over het klimaat, maar ook over bijvoorbeeld eerlijke herverdeling en de rol van vakbonden.

Ontgroei-denkers en postgroei-doeners maken deel uit van een brede beweging die alsmaar feller uithaalt naar liberale economen en politicologen. Het groeiparadigma is onlosmakelijk verbonden met de opkomst van het neoliberale denken sinds de jaren 1970-1980. De financiële crisis van 2008 en de coronacrisis heeft de roep om verandering versterkt. Voor velen is ontgroei het antwoord op ongelijkheid, onrechtvaardigheid en milieudegradatie.

Het is duidelijk dat het boek Er is leven na de groei van Schenderling geen licht leesvoer is. Het dwingt je tot diep nadenken, biedt interessante perspectieven en is tegelijkertijd inspirerend en provocerend. Dit boek vraagt om serieus na te denken en debatteren over de toekomst van onze planeet en onze samenleving.

Jurgen Masure

• klimaat
• degrowth
• boeken