Arizona wil fors besparen op de toch al karige Belgische ontwikkelingssamenwerking, en dit op het moment dat Donald Trump de krachtige Amerikaanse ontwikkelingsorganisaties botweg afschaft. Er zal een schokgolf door Afrika gaan, die kwetsbare gezondheidssystemen en kwetsbare mensen hard zal treffen. De evolutie in landen zoals Kenia toont nochtans aan dat ontwikkelingssamenwerking echt wel een verschil kan maken. De aangekondige Arizona-besparingen zijn dan ook duidelijk een stap in de verkeerde richting.

ARIZONA BESPAART OP ONTWIKKELINGSHULP

Meer geld voor defensie, minder geld voor ontwikkelingshulp. Dat is één van de lezingen van het nieuwe regeerakkoord van De Wever I. De regering stelt een versneld groeipad voor tot boven de huidige NAVO-norm. Tegen ‘uiterlijk 2034’ moet ons land meer dan 2,5% van zijn bbp aan defensie besteden – België zit vandaag aan 1,2%. Als tussendoel wordt tegen 2029 gemikt op 2%. Tegelijk wordt fors gesnoeid in ontwikkelingshulp: het voornemen is om een kwart van de middelen hiervoor te schrappen. Tegen 2027 gaat het al om een besparing van 318 miljoen euro per jaar. De in 2013 wettelijk vastgelegde doelstelling om tegen 2030 0,7% van het bbp te besteden aan ontwikkelingshulp is daarmee verder weg dan ooit. Ontwikkelingshulp aan landen zou ook afhankelijk gemaakt worden van de terugname van uitgeprocedeerde asielzoekers.

In het regeerakkoord lezen we dat ontwikkelingshulp afhankelijk wordt gemaakt van de terugname van uitgeprocedeerde asielzoekers.

Wellicht wordt straks nog verder bespaard. Onlangs lazen we in een interview in De Morgen met Georges-Louis Bouchez (MR) dat ‘we nog steeds geld uitgeven aan dingen waarvan niemand kan zeggen wat het eigenlijk opbrengt’. Over zijn visie op ontwikkelingssamenwerking laat hij geen twijfel bestaan: "Leg mij nu eens uit wat het nut is. Kent u één land dat naar ons is gekomen om te zeggen: stop maar, nu zijn we ontwikkeld, we hebben uw geld niet meer nodig? We doen aan ontwikkelingssamenwerking met Congo dat 100.000 keer meer rijkdom in de grond heeft dan wij. Wij hebben enkel schulden. Onze ontwikkelingssamenwerking is gewoon een slecht christelijk geweten: we zijn in het verleden gemeen geweest voor je, nu gaan we je geld geven om ons geweten af te kopen.”

Ik toon hieronder aan hoe ontwikkelingssamenwerking wel degelijk impact heeft en hoe het bijvoorbeeld een land als Kenia vooruit heeft geholpen. Maar eerst moeten we de beslissing van de federale regering kaderen in de internationale context. De besparingsoperatie voor de Belgische ontwikkelingssamenwerking vindt plaats tegen een achtergrond van globale chaos, en we kunnen de beslissing van de Belgische regering niet los zien van de paradigmawissel in de VS.

INSPIRATIE UIT DE VS

Nog geen maand na de start van Trump II in de VS is de verstoring van de nieuwe wereldorde gigantisch, en dit is waarschijnlijk nog maar een begin. Het stopzetten van steun aan de WHO (Wereldgezondheidsorganisatie) en UNFPA (United Nations sexual and reproductive health agency), het opdoeken van USAID (United States Agency for International Development), en het herinvoeren van de ‘global gag rule’¹ zijn rampscenario’s voor de meest kwetsbare mensen in de meest kwetsbare landen.

Het stopzetten van de Amerikaanse ontwikkelingssamenwerking via USAID, in het leven geroepen door president Kennedy in 1961, heeft niet alleen enorme consequenties voor leven en dood van mensen in humanitaire omstandigheden of in extreme armoede, maar ook voor vele gezondheidsprogramma’s in Afrika. De nog kwetsbare gezondheidssystemen zijn vaak afhankelijk van internationale samenwerking, en het abrupt schrappen daarvan (er is geen sprake van een geleidelijke afbouw) zal onvermijdelijk een sterke terugval van moeizaam opgebouwde lokale structuren tot gevolg hebben. Goed opgeleide gezondheidswerkers worden noodgedwongen naar huis gestuurd en moeten een andere job zoeken, waardoor veel capaciteit en middelen verloren gaan. Er gaat een schokgolf door het Afrikaanse continent dat droomt van globale solidariteit in de opbouw van globale ‘health security’. Dit brengt ernstige gezondheidsrisico’s mee, in de eerste plaats voor miljoenen Afrikanen, maar ook daarbuiten. Recente epidemieën hebben ons geleerd dat niemand veilig is zolang niet iedereen veilig is.

Een concreet gevolg van het plotse stopzetten van USAID is dat elke dag zo’n 130.000 meisjes en vrouwen geen toegang meer hebben tot voorbehoedsmiddelen.

Een concreet gevolg van het plotse stopzetten van USAID is dat elke dag zo’n 130.000 meisjes en vrouwen geen toegang meer hebben tot voorbehoedsmiddelen, met een onvermijdelijke toename van ongeplande zwangerschappen en moedersterfte als gevolg.

Trump zette ook PEPFAR (President’s Emergency Plan for AIDS Relief) on hold. Dit in 2003 door George W. Bush opgerichte programma heeft mee geleid tot een snelle ontwikkeling en verspreiding van medicijnen. Dankzij PEPFAR-programma’s is aids in de meeste Afrikaanse landen een eerder chronische ziekte geworden waarmee te leven valt. PEPFAR voorziet meer dan 20 miljoen mensen wereldwijd van hiv/aids medicatie. Laat ons hopen dat de PEPFAR-financiering blijft bestaan of dat anderen het overnemen.

Uiteraard staat of valt niet alles met wat in de VS beslist wordt. Landen doen hun uiterste best om met eigen budgetten en andere donoren verder te werken, maar het plotse en ingrijpende karakter van de maatregelen heeft enorme gevolgen.

Jammer genoeg zien we ook in meerdere Europese landen een trend naar het vervangen van solidariteit en ‘samen vooruit gaan’ door ‘elk voor zich’. Wat een verschil met 2017 toen Trump tijdens zijn eerste termijn de ‘global gag rule’ invoerde, waardoor de steun aan programma’s voor seksuele en reproductieve gezondheid en rechten vanuit de VS verdween. Europa reageerde toen door het “SheDecides” platform op te richten, als tegengewicht en steun voor programma’s rond vrouwenrechten, met de toenmalige Nederlandse minister voor Ontwikkelingssamenwerking, Lilianne Ploumen, en onze premier, Alexander De Croo, als drijvende krachten. Vandaag zou een dergelijke breed gedragen reactie in Europa waarschijnlijk minder evident zijn, en afgaande op de recente regeringsverklaring en de uitlatingen van Georges-Louis Bouchez ziet het er ook niet naar uit dat ons land nu nog een voortrekkersrol zou spelen.

Dat internationale ontwikkelingssamenwerking wel degelijk goede resultaten kan opleveren en tot significante verbeteringen op het terrein kan leiden, blijkt echter uit het voorbeeld van Kenia.

POSITIEVE EVOLUTIE IN KENIA

Op het gebied van gezondheidszorg is er veel veranderd sinds ik in 1985 in Kenia begon te werken. Er was een positieve evolutie van enkel zorg voor degenen die het zich konden permitteren naar een sociale zekerheidssysteem dat in grote delen van het land uitgerold wordt, en waarbij elke burger toegang heeft tot basisgezondheidszorg. Er wordt momenteel hard gewerkt om iedereen ook toegang te geven tot gespecialiseerde zorg, en daarvoor is internationale samenwerking zeer belangrijk.

In Mombasa werd ik door de overheid aangesteld om het Coast General Teaching and Referral Hospital, te helpen uitbouwen. Dit is het grootste ziekenhuis in de regio, voor een bevolking van ongeveer 5 miljoen mensen. Momenteel zijn we hard aan het werk en zoeken we partners om het kankerprogramma voor de regio op te zetten, beginnend met preventie en vroege opsporing van baarmoederhals en borstkanker. De noden zijn groot, maar door samenwerking tussen overheden en lokale en internationale partners zien we vooruitgang. Financiële steun maar ook structurele samenwerkingen met universiteiten (onder andere Vlaamse universiteiten, via de VLIR), waarbij gezamenlijk onderzoek tot doorbraken kan leiden, zijn hiervoor van kapitaal belang. De openbare gezondheidscentra en ziekenhuizen kunnen alle samenwerking gebruiken voor het opbouwen van duurzame systemen, eerder dan ‘witte olifanten’ neer te poten die losstaan van de publieke gezondheidssystemen.

De noden zijn groot, maar door samenwerking tussen overheden en lokale en internationale partners zien we vooruitgang.

Dergelijke programma’s zijn belangrijk voor de ontwikkeling van een regio. Ze mogen niet afhangen van de terugname van uitgeprocedeerde asielzoekers, zoals de regering-De Wever in haar regeerakkoord heeft staan. Asielzoekers vanuit Kenia hebben we trouwens niet. Het is een land van vrede en vooruitgang, dankzij internationale samenwerking en een goed overheidsbeleid.

Ook in andere Afrikaanse landen zien we een positieve evolutie. Koploper is Rwanda, met één van de best georganiseerde gezondheidssystemen in Afrika, waar momenteel 90% van de bevolking verzekerd is, via een verzekeringsfonds waar de burger 2 USD per jaar bijdraagt. De actuele kost voor gezondheidszorg bedraagt 14-20 USD per inwoner, waarvan de helft komt van de overheid en de helft van internationale donoren. De zorg wordt verleend via een netwerk van lokale gezondheidscentra, districtsziekenhuizen en drie gespecialiseerde referentieziekenhuizen.

WAKE-UPCALL

Het stopzetten van het USAID-programma veroorzaakte een schokgolf, maar was ook een ‘wake-upcall’. Het is duidelijk dat de afhankelijkheid van Afrikaanse landen van donoren moet worden herzien, daarover is iedereen het eens. Zelfredzaamheid en eigen systemen staan dan ook hoog op de agenda van veel overheden. Maar om betere systemen uit te bouwen, is samenwerking met wederzijds respect en reciprociteit nodig. Daar ontbreekt het soms aan: het is frustrerend om te zien dat in Afrikaanse landen veel geïnvesteerd wordt in opleiding van het broodnodige gezondheidspersoneel, dat nadien zonder schroom wordt weggelokt om het tekort aan verpleegkundigen in de VS en Europa te verhelpen.

Om betere systemen uit te bouwen, is samenwerking met wederzijds respect en reciprociteit nodig.

Over de jaren is het concept geëvolueerd van ‘ontwikkelingshulp’ naar ‘ontwikkelingssamenwerking’, alhoewel het woord ‘hulp’ nog af en toe voorkomt in het nieuwe federale regeerakkoord. De volgende stap is ‘internationale samenwerking’ gebaseerd op principes van solidariteit en het besef dat de wereld enkel kan vooruitgaan als er vrede en rust is, niet in een oorlogszuchtig klimaat zoals vandaag.

Hoog tijd dus voor een ‘paradigmashift’ naar internationale samenwerking gebaseerd op kernwaarden zoals solidariteit, respect en vrede. Het verminderen van onze al veel te lage Belgische ontwikkelingssamenwerkingsbijdrage is hierbij een stap in de verkeerde richting.

EINDNOOT

1. De ‘Global Gag Rule’ of ‘Mexico City Policy’ verbiedt wereldwijd ngo’s die financiering uit de VS ontvangen om aan dienstverlening of informatieverstrekking op het gebied van abortus te doen, ook als ze voor die activiteiten eigen middelen of andere financieringsbronnen gebruiken. Ngo’s worden hierdoor voor een onmogelijk dilemma gesteld: een gebrekkige dienstverlening leveren door te zwijgen over de (veelal legale) mogelijkheid van abortus, of afzien van de middelen die ze broodnodig hebben om goede seksuele en reproductieve gezondheidszorg te bieden. De ‘Global Gag RUle’ werd voor het eerst ingevoerd door Ronald Reagan in 1984. Sinds dan heeft elke democratische VS president de regel herroepen, en elke republikeinse president heeft hem weer ingevoerd, telkens met kleine verschillen. De meest drastische versie was die uit de eerste regeerperiode van Trump, waarbij een heel groot deel van de Amerikaanse gezondheidsontwikkelingshulp getroffen werd. Joe Biden schafte de regel weer af onmiddellijk na zijn aantreden, maar Donald Trump voerde hem op 24 januari 2025 weer in.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 3 (maart), pagina 55 tot 59

• Arizona
• regering-De Wever
• ontwikkelingshulp
• Kenia