Op 23 april komt het nieuws binnen dat Gazet van Antwerpen en Het Nieuwsblad nog nauwer gaan samenwerken en dat Liesbeth Van Impe algemeen hoofdredacteur van beide kranten wordt. Ze krijgt de taak om de samenwerking tussen beide kranten verder te onderzoeken. De redactie van Gazet van Antwerpen reageert met een open brief om zijn bezorgdheid te uiten en de Vlaamse Vereniging van Journalisten (VVJ) vreest voor de impact van deze verregaande integratie. Is dit een volgende stap in de verschraling van het Vlaamse nieuwsaanbod?

Meer dan 80% van de Vlaamse mediamarkt is in handen van vijf spelers: VRT, DPG Media, Mediahuis, Roularta Media Group en Play Media.

Het is al geen nieuws meer dat Vlaamse nieuwsmedia geconcentreerd zijn. Meer dan 80% van de Vlaamse mediamarkt is in handen van vijf spelers: VRT, DPG Media, Mediahuis, Roularta Media Group en Play Media. In 2019 trok de Vlaamse Regulator voor de Media (VRM) al aan de alarmbel dat dit potentieel een negatieve impact kan hebben. Is het vandaag, zes jaar later, vijf voor twaalf? Of al vijf over twaalf?

3 TYPES MEDIACONCENTRATIE

Mediaconcentratie is geen nieuw fenomeen, noch is het een Vlaams of Europees gegeven. Het is een wereldwijde trend dat mediabedrijven de krachten bundelen. Concentratie wordt standaard gezien vanuit een economisch perspectief waarbij de verhoudingen van de verschillende spelers op de markt in kaart wordt gebracht met als basisstelling: hoe minder spelers op een markt, hoe meer concentratie. De waardeketen van de Amerikaanse econoom Michael Porter geldt als een maatstaf om de verhoudingen op de markt te bekijken met drie schakels waarin spelers actief kunnen zijn: productie (het maken van inhoud), aggregatie (het bundelen van inhoud) en distributie (het verdelen van inhoud).

Vanuit het waardeketendenken zijn er drie types mediaconcentratie te onderscheiden.

Ten eerste: horizontale mediaconcentratie, waarbij één speler meerdere media actief binnen één domein binnen dezelfde schakel van de waardeketen in handen heeft. In 2013 ontstaat Mediahuis als een fusie tussen twee krantenuitgeverijen (aggregatie) Corelio (uitgever van De Standaard en Het Nieuwsblad) en Concentratie (uitgever van Het Belang van Limburg en Gazet van Antwerpen) waardoor er vier kranten onder één bedrijf terechtkwamen. De pas aangekondigde samenwerking op redactieniveau tussen Gazet van Antwerpen en Het Nieuwsblad geldt ook als voorbeeld binnen dit type concentratie waarbij dit zich afspeelt binnen de inhoudsschakel van de waardeketen.

Ten tweede: verticale mediaconcentratie, waarbij één speler actief binnen één domein opeenvolgende schakels binnen dezelfde waardeketen gaat bezitten. Sinds 2019 is Telenet (distributie) bijvoorbeeld volledig eigenaar van de Play tv-zenders (aggregatie) en het productiehuis Woestijnvis (productie).

Ten derde: diagonale mediaconcentratie, waarbij één speler meerdere media uit verschillende domeinen over één of meerdere schakels van de waardeketen in handen krijgt. In 2019 ontstond DPG Media als een fusie tussen De Persgroup Publishing (krantenuitgeverij, aggregatie) en Medialaan (tv-zenders, aggregatie).

MEDIACONCENTRATIE: ECONOMISCH EEN MEERWAARDE…

Het mantra heerst dat mediaconcentratie een economische zegen is. Het is een logisch gevolg van de drang om (meer) winst te maken. Het recentste rapport van de VRM uit november 2024 stelde vast dat mediabedrijven in Vlaanderen aankijken tegen een dalende bedrijfswinst door de combinatie van minder evidente marktomstandigheden en oplopende kosteninflatie. In die scherpe strijd om de aandacht van de nieuwsconsument van ondertussen toch twee decennia zagen de traditionele media (kranten en televisie) hun inkomsten systematisch dalen. Internet, en later sociale media, verhoogden drastisch de drempel om mensen te laten betalen voor nieuws, wat een rechtstreekse invloed had en heeft op zowel de inkomsten uit abonnementen als uit reclame. De groep mensen die kranten leest of klassiek televisie kijkt, wordt als maar grijzer en dus minder aantrekkelijk voor adverteerders.

Mediabedrijven kijken aan tegen een dalende bedrijfswinst door de combinatie van minder evidente marktomstandigheden en oplopende kosteninflatie.

Binnen die context wordt mediaconcentratie vaak weggezet als de enige en logische oplossing om te overleven in een sterk concurrentiële markt waarbij niet alleen nationale spelers actief zijn, maar ook globale spelers als Netflix. Maar waarom levert concentratie dan zo’n economisch voordeel op?

Door binnen één bedrijf verschillende media samen te brengen, ontstaan schaalvoordelen die leiden tot het efficiënter inzetten van middelen en mensen. Concreet geldt bijvoorbeeld dat door binnen een bedrijf meerdere titels en merken in handen te hebben, je meer consumenten kan bereiken en je dus een betere positie hebt om te onderhandelen met adverteerders. De vraag dringt zich dan wel op of datzelfde mediabedrijf zich nog even kritisch durft uit te laten in zijn nieuwspagina’s over de wanpraktijken van pakweg een bank die zijn belangrijkste adverteerder is.

Een ander voorbeeld van een schaalvoordeel is een bedrijf dat meerdere merken onderbrengt in een gebouw, waarbij het gebouw maar één keer verwarmd moet worden en waarbij maar één keer de huur of de lening voor moet betaald worden. News City in Antwerpen van DPG Media bracht zo de redacties van Het Laatste Nieuws en VTM Nieuws samen op één plek. Eén van de gevolgen van deze samenvloeiing is dat de website van VTM Nieuws op de schop ging.

Een laatste voorbeeld is het investeren in gemeenschappelijke diensten zoals een content management system (CMS), waarbij software wordt ingezet om artikels over titels heen in enkele muisklikken te delen. Dit wordt zowel gebruikt bij de vier kranten van Mediahuis als bij DPG Media waar nieuws wordt uitgewisseld tussen merken als VTM Nieuws, Het Laatste Nieuws en Dag Allemaal. Een belangrijk voordeel daarvan is dat er meer ruimte vrijkomt voor specialisatie. Onderzoek toonde aan dat sinds de samensmelting van Corelio en Concentra tot Mediahuis de redactie van De Standaard meer kan focussen op het schrijven van politieke artikelen, die dan worden overgenomen in de drie andere zusterkranten.

Een journalist wordt een koe met vier magen: zijn inhoud wordt herverpakt en herkauwt binnen het mediabedrijf.

Het uitwisselen van inhoud is binnen het economisch denken zeker en vast een grote meerwaarde. We kunnen dit verbinden met het concept van 'crossmediale concentratie'. Het herverpakken en herkauwen van dezelfde content op alle mogelijke platformen van alle merken binnen een mediabedrijf. Een journalist wordt een koe met vier magen: zijn inhoud wordt geschreven voor de nieuwswebsite van titel 1, verschijnt ’s anderendaags in de papieren versie van de zusterkrant, verschijnt een week later in een herverpakte versie in het magazine die het mediabedrijf ook in handen heeft, en er wordt tussendoor nog een podcastaflevering over gemaakt voor een andere zusterkrant. Hetzelfde werk van een journalist herverpakt en hergebruikt om een maximaal publiek te bereiken.

… MAAR INHOUDELIJK EEN VERSCHRALING

Dit brengt ons tot een belangrijke keerzijde van de medaille van concentratie: het verdwijnen van jobs. We zijn niet toe aan de eerste saneringsronde in de Vlaamse media. Na de fusie tussen Corelio en Concentra werden in 2014 205 mensen, waaronder 67 journalisten, ontslagen. Tussen 2014 en 2018 verloor één op de drie redactieleden hun job bij Gazet van Antwerpen. Ook nu is er opnieuw de vrees dat er jobs zullen sneuvelen. Ook bij DPG Media werden er 87 ontslagen geteld in 2019 na het ontstaan van DPG Media.

In de efficiëntiedrang naar meer content op verschillende platformen gemaakt door minder mensen loert het gevaar van verschraling van het nieuwsaanbod. Door alsmaar meer inhoud te herverpakken door dezelfde groep journalisten daalt de verscheidenheid aan onderwerpen, invalshoeken en bronnen die in het nieuws voorkomen. Minder diversiteit in het nieuws, maakt minder stemmen in het nieuws. En we hebben net die diverse stemmen nodig om een gezond publieke debat te voeren, om samen te praten en na te denken over de belangrijke maatschappelijke kwesties. Noem het gerust praat voor bij het koffiemachine op het werk.

De basisidee van een goed draaiende democratie is dat consumenten zich volgens het sociaal contract van Rousseau gedragen: ze kunnen (en willen) zich informeren op basis van een gebalanceerd aanbod, waardoor ze komen tot genuanceerde meningen over maatschappelijke cruciale kwesties. Om meningen tegenover elkaar af te wegen, is een veelheid aan meningen noodzakelijk. Het is het enige middel om polarisering en zwart-witdenken tegen te gaan. En net door de eigenheid van redacties uit te hollen, zijn er minder invalshoeken om een nieuwsfeit te belichten, en verschraalt het aanbod waardoor de kans afneemt om een genuanceerd publiek debat te voeren. Bovendien daalt het vertrouwen in media in sterk geconcentreerde markten, waardoor consumenten zich minder willen informeren en zich distantiëren van nieuwsmerken die traditioneel als betrouwbaar en kwaliteitsvolle worden gelabeld.

Sinds 2018 zien we een continue daling van het aantal regionale edities van nationale kranten, terwijl steeds meer politieke beslissingen op gemeenteniveau worden genomen.

Het wordt al helemaal problematisch als door het gebrek aan invalshoeken en visies er consequent bepaalde informatie niet meer wordt gedeeld. Sinds 2018 zien we een continue daling van het aantal regionale edities van nationale kranten. Deze beweging staat overigens haaks op de vaststelling dat er meer politieke beslissingen op gemeenteniveau worden genomen naar het Scandinavische model. Dit maakt dat we net meer behoefte hebben aan journalisten die de gemeenteraden bijwonen om kritisch over beleidsbeslissingen op dat niveau te berichten. Ik weet ook wel dat we regiopagina’s makkelijk kunnen vullen. Maar neem het van mij aan, de democratie wordt er niet beter van als Jef op zijn Facebookpagina een video post van de schuur van boer Frans die in vlammen opgaat (en niemand wordt er beter van als hij daardoor niet eerst de brandweer belt), waarna alle ‘nieuws’media het oppikken en delen op hun pagina’s. We hebben journalisten nodig die de vinger aan de pols houden, ook, of sterker nog zeker, op regionaal niveau.

VIJF OVER TWAALF

Het is niets nieuws onder de zon, die vrees voor verschraling van inhoud. Mediaconcentratie is het voorbeeld waar de afweging van het economisch belang primeert op het democratisch belang. Pas op, de EU probeert al 40 jaar lang beleid uit te stippelen om concentratie in te dijken omwille van het belang van diversiteit aan nieuws, maar echt tot een volwaardig beleidsvoering komen ze niet. Bij concentratiebewegingen op bedrijfsniveau wordt er door de zogenaamde mededingingsautoriteiten wel onderzoek gevoerd naar de effecten op de markt van de concentratie.

De vraag is of dat veel zoden aan de dijk brengt. Er werden bijvoorbeeld wel voorwaarden opgelegd bij de fusie van Mediahuis in 2014 om de eigenheid van de titels te blijven bewaren. Zijn die voorwaarden nog geldig meer dan tien jaar na de goedkeuring? Zal er een herevaluatie komen naar aanleiding van de nieuwe samenwerking tussen Gazet van Antwerpen en Het Nieuwsblad? Kunnen we dan stellen dat het, zes jaar na de alarmbellen van de VRM, vijf over twaalf is?

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 5 (mei), pagina 11 tot 15

• media
• mediaconcentratie
• journalistiek

MEDIA