Sinds de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 en de groeiende bezorgdheid over desinformatie hebben grote technologiebedrijven zoals Meta en Google hun algoritmes strenger afgesteld.¹ Oorspronkelijk was het doel om de verspreiding van nepnieuws, haatzaaiende en opruiende content tegen te gaan, maar door de jaren kwamen we erachter dat er meer speelde.

Nieuwsorganisaties, van hun kant, zijn meer gaan inzetten op socialemediaplatformen als Facebook, Twitter en Instagram, een ontwikkeling die zich al vóór de verkiezing van Trump in 2016 had voltrokken. Doordat het lees-, kijk- en luisterpubliek van deze organisaties zich steeds meer online bevindt, zijn die organisaties steeds meer gaan inzetten op meer zichtbaarheid via sociale mediaplatformen, in de hoop dat dit hen meer advertentie-inkomsten zou opleveren.² Dit ook ter compensatie voor de dalende abonnementsverkoop van papieren kranten en tijdschriften.

Die zogenoemde digital first-strategie van nieuwsorganisaties heeft wel voor een belangrijk neveneffect gezorgd. Er is namelijk een groeiende afhankelijkheidsrelatie ontstaan tussen de algoritmische logica van platformen enerzijds en nieuwsredacties anderzijds. Een concreet voorbeeld van die afhankelijkheidsrelatie is wat in vakliteratuur de softening of ‘verzachting’ van het nieuws wordt genoemd. Dit houdt in dat de kop van een nieuwsbericht wordt herschreven of dat er een meer sprekende foto wordt gekozen voordat het op sociale mediaplatformen wordt gedeeld. Die verzachting van het nieuws is dus een directe tegemoetkoming aan de specifieke filters van die algoritmes, namelijk door zoveel mogelijk likes, shares en clicks op te leveren. Dit mechanisme bevoordeelt vooral sensationele of commercieel aantrekkelijke content, wat goed nieuws is voor meer populaire nieuwstitels met vaak al van nature een groter bereik.

Kleinere, alternatieve media zoals Apache in Vlaanderen of De Groene Amsterdammer in Nederland vallen daardoor sneller uit de boot. Ze passen minder goed bij de receptuur van de algoritmes doordat ze vaak genuanceerder te werk gaan, en het minder moeten hebben van een vluchtige click of like. Tegelijkertijd zijn dit soort kleinere nieuwsorganisaties wel degelijk afhankelijk van sociale media om hun publiek te bereiken. Ze kunnen doorgaans geen eigen distributie-infrastructuur ontwikkelen, zoals een app of platform met vergelijkbare schaal. Dat maakt hun relatie tot de dominante big techplatformen dubbel kwetsbaar: ze hebben deze kanalen nodig om zichtbaar te blijven, maar worden er structureel door benadeeld.³

STRUCTURELE NADELEN VOOR KLEINERE MEDIA

Verschillende onderzoeken en praktijkvoorbeelden wijzen op structurele nadelen die kleinere, alternatieve media ondervinden binnen het digitale ecosysteem. Dat illustreren ook deze drie voorbeelden.

Ten eerste laat een wijziging in het Facebook-algoritme begin 2018 zien hoe technologische aanpassingen negatieve gevolgen kunnen hebben voor kleinere nieuwsplatforms. Die aanpassing, waarbij de nadruk kwam te liggen op berichten van vrienden en familie, leidde tot een merkbare daling in bereik en betrokkenheid bij verschillende Britse linkse mediakanalen. Zo rapporteerden nieuwsplatformen als Novara Media en Skwawkbox aanzienlijke verliezen in zichtbaarheid.⁴ Hoewel het niet met zekerheid is vast te stellen dat deze terugval louter en alleen door het algoritme werd veroorzaakt, toont dit voorbeeld aan hoe kwetsbaar kleinere media zijn voor abrupte platformbeslissingen waarop zij zelf nauwelijks invloed hebben.

Het nieuwe Facebook-algoritme leidde tot een merkbare daling in bereik en betrokkenheid bij verschillende Britse linkse mediakanalen.

Ten tweede werd bij Twitter, tegenwoordig X, een opvallend verschil in zichtbaarheid vastgesteld tussen berichten van politieke partijen. Uit een interne analyse uit 2021 bleek dat in zes van de zeven onderzochte landen, waaronder Duitsland, Canada en Groot-Brittannië, content van rechtse partijen en vertegenwoordigers systematisch sterker werd verspreid dan die van hun linkse tegenhangers.⁵ Dit patroon roept vragen op over de neutraliteit van algoritmische verspreiding en de potentiële impact daarvan op het politieke discours binnen het digitale domein. Het versterkt bovendien de bezorgdheid dat niet alleen politieke actoren, maar ook nieuwsmedia met een bepaald profiel hiervan de gevolgen kunnen ondervinden.

Ten derde wijst onderzoek naar het aanbevelingssysteem van YouTube op een structurele bevoordeling van gevestigde mediabedrijven. Uit een studie uit 2023 bleek dat het platform grote nieuwszenders zoals CNN, Fox News en BBC actief promoot in de aanbevelingen.⁶ Kleine, alternatieve nieuwsorganisaties komen daarentegen minder vaak in beeld. Deze ongelijkheid in zichtbaarheid bemoeilijkt het voor hen om een breed publiek te bereiken, wat de diversiteit van het online medialandschap verder onder druk zet.

De drie voorbeelden illustreren dat deze afhankelijkheidsrelatie niet alleen de mediadiversiteit aantast, maar ook directe gevolgen heeft voor onze informatievoorziening. Wanneer kritische of alternatieve stemmen minder zichtbaar worden op online platformen, ontstaat er een verschraling van het publieke debat, wat verder druk zet op onze democratieën.

GROTE BEDRIJVEN BESLISSEN WELKE MEDIA ZICHTBAAR ZIJN

De toenemende afhankelijkheidsrelatie wordt nog verder een probleem doordat de meeste van deze platformen door een handvol Amerikaanse bedrijven wordt beheerd. Meta, het moederbedrijf van Facebook en Instagram, heeft dit jaar besloten om factchecks af te schaffen, deels onder invloed van de regering-Trump.⁷ Elon Musk, de eigenaar van X, heeft sinds zijn overname de vrijheid van meningsuiting op het platform versoepeld. Hij heeft er mede ook voor gezorgd dat het algoritme op een meer vrije manier content zou aanbevelen. Gevolg? Voortaan krijgen trollen, nazi’s en andere notoire verspreiders van fake news vrije baan om haat en leugens te verspreiden.⁸ De voorbeelden tonen aan dat deze big techbedrijven opereren vanuit andere wetgevende kaders, dat ze aan andere belangen zijn onderworpen, en dat ze vaak intransparant zijn over hoe hun algoritmes werken.

Op het X van Elon Musk krijgen trollen, nazi’s en andere notoire verspreiders van fake news vrije baan om haat en leugens te verspreiden.

Onder de huidige regering-Trump is de kans dan ook zeer klein dat big techbedrijven aan regulering worden onderworpen. Als de bedrijven die de sociale mediaplatforms beheren minder verantwoordelijk worden gehouden voor de verspreiding van mis- en desinformatie en andere schadelijke content, en bovendien minder transparant hoeven te zijn over hun werkwijzen, dan zal hun macht alleen maar toenemen. In de huidige constellatie blijven die informatiestromen dus grotendeels onder controle van een handvol bedrijven. Zij bepalen niet alleen wat zichtbaar is, maar ook wie zichtbaar mag zijn – bijvoorbeeld wanneer nieuwsmedia, zij het lokale of nationale organisaties, plotseling minder bereik krijgen doordat hun content zonder duidelijke uitleg uit algoritmische aanbevelingen verdwijnt.

Die machtsconcentratie vormt een bedreiging voor de digitale soevereiniteit⁹, niet in het minst in Europa. De regering-Trump, en de ‘nieuwe wind’ in Washington, hebben die afhankelijkheidsrelatie alleen maar meer zichtbaar gemaakt. In deze onzekere tijden ligt dan ook een belangrijk momentum besloten. Wanneer kritische of onafhankelijke nieuwsmedia plots minder bereik krijgen doordat hun berichten uit algoritmische aanbevelingen verdwijnen of onderworpen worden aan arbitraire moderatie, wordt pijnlijk duidelijk hoe kwetsbaar publieke informatievoorziening is geworden. Daarom is het essentieel dat Vlaanderen, Nederland, en bij uitbreiding Europa, vasthoudt aan haar eigen regels en waarden, en samenwerkt met landen en regio's die dezelfde principes delen om een eerlijke en democratische digitale samenleving te creëren.

STRUCTURELE OPLOSSINGEN VOOR EEN DIVERS MEDIALANDSCHAP

Om een gezond democratisch debat te waarborgen, zowel online als offline, is een divers en pluriform medialandschap onmisbaar. Structurele ingrepen zijn noodzakelijk om dit tegen te gaan, en om ervoor te zorgen dat burgers toegang houden tot uiteenlopende perspectieven, inclusief die van kleine, alternatieve media.

Een belangrijke pijler in een structurele aanpak is transparantie over algoritmes.

Ten eerste. Een belangrijke pijler in die structurele aanpak is transparantie over algoritmes. De Europese Commissie introduceerde in 2018 de Code of Practice on Disinformation, een vrijwillige gedragscode waarin big techbedrijven afspraken maken over transparantie, verantwoordelijkheid en samenwerking met factcheckers.¹⁰ Hoewel deze code een belangrijke stap is in de erkenning van het probleem, ontbreekt nog steeds een afdwingbaar juridisch kader.

Een deel zal binnenkort ondervangen worden door twee wettelijke kaders op Europees niveau: de Digital Services Act (DSA) en de AI Act. De DSA verplicht grote platformen tot meer transparantie over hun algoritmische aanbevelingssystemen, en geeft gebruikers meer controle over de content die zij te zien krijgen. Zo moeten platformen onder meer uitleggen waarom bepaalde berichten worden aanbevolen, en alternatieven bieden voor algoritmische personalisatie. De AI Act, die op dit moment in de eindfase van goedkeuring zit, pakt breder het gebruik van kunstmatige intelligentie aan, met strengere regels voor systemen die een hoog risico vormen voor fundamentele rechten en publieke orde. Transparantieverplichtingen vormen daarin een kernprincipe – zeker voor systemen die informatie rangschikken of toegang tot publieke debatten kunnen beïnvloeden. Het is afwachten op de specifieke handhaving van dergelijke wettelijke kaders.

Ten tweede. Los van die wetgevende kaders, is er nood aan het versterken van macht én tegenmacht in het medialandschap. Ondanks het feit dat veel nieuwsorganisaties afhankelijk zijn van sociale mediaplatformen die in handen zijn van een aantal Amerikaanse spelers, blijven zij essentieel als democratische waakhonden. Ze moeten hen ter verantwoording blijven roepen. Media die diepgravend onderzoek voeren naar deze big techbedrijven, zoals Follow the Money, Apache of De Correspondent, vervullen hierin een pioniersrol. Door hun onafhankelijkheid en volgehouden focus op macht en belangen, maken zij zichtbaar wat anders verborgen blijft.

Los van wetgevende kaders, is er nood aan het versterken van macht én tegenmacht in het medialandschap.

Om hun rol als kritische waakhond te kunnen blijven vervullen, is structurele ondersteuning essentieel. Dit kan via gerichte overheidssteun en subsidies, maar ook via innovatieve verdienmodellen, samenwerking met non-profitorganisaties of coöperatieve businessmodellen waarbij het publiek mede-eigenaar wordt van het medium. Zulke maatregelen vergroten niet alleen de financiële veerkracht, maar ook hun redactionele onafhankelijkheid. In Nederland steunt Het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek dergelijke initiatieven, en in Vlaanderen komen dergelijke subsidies nu voornamelijk van het kabinet van de minister van Media.¹¹ Deze initiatieven zijn en blijven essentieel in tijden van toenemende mediaconcentratie.

Ten derde. Een minstens even belangrijke bouwsteen is digitale geletterdheid en educatie. In een tijd waarin burgers hun nieuws meer en meer via sociale media consumeren, is het cruciaal dat zij begrijpen hoe deze platformen werken. Educatieve programma’s moeten gebruikers inzicht geven in hoe algoritmes informatie filteren, wat de gevaren zijn van digitale informatievoorziening en waarom het actief opzoeken van diverse bronnen belangrijk is. Digitale geletterdheid is niet alleen een kwestie van technische kennis, maar ook van democratische weerbaarheid: burgers die begrijpen hoe media en technologie werken, zijn beter in staat om misleiding te herkennen en hun informatiekeuzes bewust te maken. In Nederland biedt het Expertisepunt Digitale Geletterheid cursussen aan, en in Vlaanderen verzorgen organisaties als MediaWijs voor een soortgelijke ondersteuning.

VAN MEDIA WEER PUBLIEKE WAAKHOND MAKEN

De ontwikkelingen rond algoritmische nieuwsdistributie raken aan kernwaarden van de democratie. Wie bepaalt welke stemmen zichtbaar zijn en welke niet? Hoe kunnen burgers effectief deelnemen aan het publieke debat als belangrijke, kritische stemmen worden gemarginaliseerd?

Het is essentieel om alternatieve financierings- en distributiemodellen te stimuleren.

Verschillende onderzoeken en praktijkvoorbeelden wijzen op structurele nadelen die kleinere en vaak alternatieve media ondervinden binnen het digitale ecosysteem. Er is bovendien aangetoond dat de huidige algoritmische logica vooral commerciële, sensationele inhoud bevoordeelt waardoor kleinere, kritische stemmen moeilijker gehoord worden. Om deze machtsconcentratie te keren, zijn ingrijpende en structurele maatregelen nodig. Regulering moet zich richten op het doorbreken van de afhankelijkheidsrelaties, het versterken van de positie van kleine en onafhankelijke media, en het waarborgen van transparantie en democratische controle over algoritmen. Daarnaast is het essentieel om alternatieve financierings- en distributiemodellen te stimuleren en digitale geletterdheid te bevorderen. Alleen zo kan het medialandschap weer veerkrachtig en pluriform worden, en kan de democratische functie van media als publieke waakhond waarlijk worden hersteld.

EINDNOTEN

1. Polarisation and the use of technology in political campaigns and communication, European Commission.↑
2. Digital News Report, Reuters Institute.↑
3. Maly, I. (2020). Flemish Interest in an attention-based hybrid media system. Tilburg University.↑
4. Cadwalladr, C. (2018). Facebook's new algorithm: Leftwing media hit hardest. The Guardian.↑
5. Twitter. (2021). Algorithmic Amplification of Politics on Twitter.↑
6. Ribeiro, M. H., Ottoni, R., West, R., Almeida, V. A. F., & Meira Jr., W. (2023). Do platforms promote mainstream media? A comparative analysis of YouTube recommendations. ACM Conference on Fairness, Accountability and Transparency (FAccT).↑
7. Meta Says It Will End Its Fact-Checking Program on Social Media Posts.↑
8. BNN Vara. Europese Commissie klaagt Elon Musk aan: X broeinest van ongebreidelde haat en nepnieuws. ↑
9. In sé impliceert digitale soevereiniteit dat landen en regio’s meer vrijheid hebben om hun digitale infrastructuur en informatiestromen vorm te geven. Die aandacht voor digitale soevereiniteit zien we ook weerspiegeld in de huidige Europese regelgeving rond technologie. Denk daarbij aan de AI Act en de DSA.↑
10. Zuiderveen Borgesius, F., Trilling, D., Möller, J., Bodó, B., de Vreese, C., & Helberger, N. (2016). Should we worry about filter bubbles?. Internet Policy Review, 5(1).↑
11. Eerder was er in Vlaanderen sprake van het Vlaams Journalistiek Fonds (VJF), maar dat werd in 2020 opgedoekt.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 5 (mei), pagina 6 tot 10

• media
• sociale media
• algoritme

MEDIA

Hoe kleine, alternatieve media worden gemuilkorfd door algoritmes

Hannes Cools

Economisch dogmatisch denken over mediaconcentratie moet op de schop

Hanne Vandenberghe

Wie definieert woke in de Vlaamse pers?

Alexander Dhoest en Steve Paulussen