Er is heel wat onbegrip dat er vandaag, één jaar na de verkiezingen van 13 juni 2024, nog altijd geen Brusselse regering is gevormd. En ook eerder duurde het al lang om een federale en een Vlaamse regering te vormen.

Er wordt terecht schande over gesproken. En er wordt – evenzeer terecht – met een vermanende vinger gewezen naar de betrokken politici en partijen die geen compromissen kunnen of willen sluiten. Maar dat ook de kiezer aan deze impasse niet helemaal onschuldig is, wordt minder belicht.

1. De kiezer heeft het veel moeilijker gemaakt om coalities te vormen. Het stemgedrag is meer versnipperd dan vroeger, waardoor er meer partijen dan vroeger in het parlement zitten, en tegelijk zijn er minder grote partijen dan vroeger. De tijd dat de toenmalige CVP (nu cd&v) kon kiezen of ze met één linkse dan wel met één rechtse partij een regering zou vormen, ligt al een hele tijd achter ons. Door die versnippering moeten regeringen met veel (uiteenlopende) partijen gevormd worden, wat de moeilijkheidsgraad van die regeringsvorming aanzienlijk doet toenemen.

Verkiezingsnederlagen kunnen vandaag echte dijkbreuken zijn die zelfs het voortbestaan van partijen in twijfel kunnen trekken.

2. De kiezer is veel minder trouw aan zijn partij dan vroeger. Partijen verloren vroeger wel eens wat procentpunten bij verkiezingen, maar waren stevig genoeg om die (kleine) deuken op te vangen. Nu kiezers veel volatieler geworden zijn en sneller van partij wisselen bij opeenvolgende verkiezingen, zijn verkiezingsnederlagen echte dijkbreuken die zelfs het voortbestaan van partijen in twijfel kunnen trekken. Kijk maar naar wat er momenteel bij Open VLD gebeurt, of naar de Nederlandse regeringspartijen BBB en NSC die amper nog kiezers overhouden volgens de peilingen. Verkiezingsnederlagen dreigen zo uit te monden in existentiële crises voor de partijen in kwestie.

3. De kiezer heeft de neiging om regeringspartijen af te straffen bij verkiezingen. Systematisch onderzoek in 20 westerse landen tussen 1961 en 2015 toont eenduidig aan dat partijen gemiddeld genomen electoraal verlies lijden na regeringsdeelname. Dat is ook zo in België: de laatste keer dat de partij van de premier erop vooruitging bij verkiezingen in België was in 2003 toen de VLD van premier Verhofstadt twee Kamerzetels won. Zijn verre opvolger Alexander De Croo verging het minder goed in 2024. België is lang niet alleen in het lijstje landen waar leidende regeringspartijen recent het onderspit moesten delven bij verkiezingen: Frankrijk, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten zijn nog andere voorbeelden. Hoewel regeringspartijen het altijd wel al moeilijk hadden bij verkiezingen, lijkt deze trend de laatste jaren nog meer uitgesproken te zijn.

Partijaanhangers willen dat hun partijen dingen realiseren en deel uit maken van de regering, maar tegelijkertijd willen ze niet dat ze inhoudelijke toegevingen doet.

4. De kiezer straft meer dan vroeger compromisbereide partijen af. Als we naar de verkiezingen van vorig jaar in België kijken, dan zien we dat Open VLD dat zich (te) verzoenend opstelde, zwaar werd afgestraft, terwijl MR, de stokebrand in de regering, beloond werd voor haar sabotagegedrag. Het plaatst partijen voor een aartsmoeilijk dilemma: hun aanhangers willen dat ze dingen realiseren en deel uit maken van de regering, maar tegelijkertijd willen ze niet dat hun partij inhoudelijke toegevingen doet. Maar om in een coalitieregering te geraken, moeten partijen nu eenmaal wel compromissen sluiten. Onderzoek toont aan dat partijaanhangers het vooral moeilijk hebben met toegevingen op belangrijke thema’s, en dat dit meer geldt voor toegewijde supporters en voor aanhangers van nieuwe partijen (zolang het over voor hen belangrijke thema’s gaat).

Kortom, kiezers hebben het voor partijen moeilijker gemaakt om een regering te vormen, en hebben er ook voor gezorgd dat de risico’s van regeringsdeelname groter zijn geworden voor partijen. Kan je het dan partijen (als rationele actoren) kwalijk nemen dat ze twee keer nadenken vooraleer ze tot een regering toetreden? Misschien toch wel, maar dan moet de rol van de kiezer toch ook even in het achterhoofd gehouden worden. Het verhaal van incompetente en/of onwillige politici is op zijn minst eenzijdig.

• column
• Brussel
• regering
• kiezer