Wie aan internationale fora over geopolitiek buiten Europa deelneemt, heeft het al gemerkt. Europese stemmen zitten niet meer in panels. De mening van Europa over wat in de wereld gebeurt, wordt niet meer gevraagd.

Neem het Doha Forum, de jaarlijkse conference over wereldpolitiek in de hoofdstad van Qatar. In de editie van 2024 zat geen enkele Europeaan op het podium. Europese sprekers werden verbannen naar een enkele sessie over Syrië in een zijzaaltje, en dit omdat de Britse denktank Chatham House er als co-organisator voor had betaald. In 2023 was de enige Europese sprekers de ambassadeur van de Europese Unie en de gezant van de Verenigde Naties voor Jemen, die toevallig een Zweedse diplomaat is. Maar ook die sessie ging in een klein zaaltje door.

Om te begrijpen hoe dit komt, moeten we teruggaan naar het Doha Forum van 2022, toen een vertegenwoordiger van de Europese Commissie op het hoofdpodium zat over de oorlog in Oekraïne. Samen met de Amerikaanse minister van Defensie riep de Europeaan de rest van de wereld op om sancties te heffen op Rusland. Dat land had immers de regels van het internationale recht geschonden door Oekraïne illegaal binnen te vallen. De reactie van een ander panellid, Hina Rabbani Khar, de voormalige buitenlandminister van Pakistan, was vernietigend. Ze voerde aan dat de inval in Irak in 2003 door de Verenigde Staten en verschillende Europese bondgenoten ook illegaal was en dus het internationaal recht met de voeten had getreden. Toen, zo betoogde ze, steunde Pakistan het Westen. Ze zei dat Pakistan de Russische inval veroordeeld, maar dat haar land niet meedeed aan sancties omdat dit hypocriet zou zijn. Geen dubbele standaarden dus. Haar betoog werd door de zaal met luid applaus onthaald.

Dat de Europese Unie er niet in slaagt om de Israëlische politiek te veroordelen, wordt gezien als een verraad.

De oorlog in Gaza heeft de rest van de wereld enkel nog meer kwaad gemaakt. Uiteraard veroordeelt iedereen de aanval van Hamas, maar de disproportionele reactie van Israël riep algemene verontwaardiging op. Het feit dat Europa wel Rusland sanctioneert omwille van schendingen van de mensenrechten en het internationaal recht, maar niet Israël, zorgt voor bittere reacties. Dat het Internationaal Strafhof en het Internationaal Gerechtshof blijkbaar enkel geldt voor landen en leiders die geen vrienden van het Westen zijn, wordt gezien als het failliet van de door het Westen gebouwde wereldorde. Bovendien wordt het feit dat de Europese Unie de hele wereld de les spelt over mensenrechten er nu niet in slaagt om de Israëlische politiek te veroordelen gezien als een verraad van de fundamentele waarden waarop Europa beweert te zijn gebouwd.

Waarom verwijt men dit minder aan de Verenigde Staten en wordt er wel nog geluisterd naar Amerikaanse stemmen? In tegenstelling tot de Europese Unie zijn de Verenigde Staten wel een politieke en militaire grootmacht. Ook al gebruiken de VS ook dubbele standaarden, ze spelen wel degelijk een grote rol in de wereldpolitiek. Bovendien weet men dat de Amerikaanse band met Israël nooit zal worden verbroken. Daarenboven is het duidelijk dat enkel Washington Israël, en andere landen, tot een staakt-het-vuren kan dwingen. Europa daarentegen is ondanks haar geopolitieke agenda geen geopolitieke speler. Over ongeveer elk internationaal politiek dossier ligt minstens één van de lidstaten dwars en is het dus onmogelijk om tot de noodzakelijke unanimiteit te komen. Zo komt het dat in een wereld die steeds meer brand staat en steeds meer labiel wordt, Europa zich steeds minder uitspreekt. Zo verglijdt Europa verder in een draaikolk van irrelevantie.

De uiteenvallende geloofwaardigheid van Europa heeft gevolgen voor de hele internationale wereldorde.

De uiteenvallende geloofwaardigheid van Europa is niet gewoon jammer. Dit heeft gevolgen voor de hele internationale wereldorde. De Europese Unie werd gedurende decennia door de rest van de wereld beschouwd als de beste leerling van de klas, een voorbeeld dus. Europa is het continent bij uitstek waar een bloeiende economie wordt gecombineerd met een sterke sociale zekerheid. In tegenstelling tot de meeste andere continenten wordt het recht wel gewaarborgd. De vrijheid van meningsuiting is er bijna absoluut en zolang je binnen de lijnen van het recht handelt, kan je er doen wat je wil. Dat is dan ook de reden waarom het van Europa werd aanvaard dat het voorwaarden van mensenrechten in elk verdrag schreef en bij elke samenwerking vooropstelde. Landen buiten Europa voldeden vaak maar voor de schijn aan deze voorwaarden, maar het hield de druk op verbetering toch steeds hoog.

Tegelijk was Europa de kampioen van het multilateralisme. Het Europese project is uniek omdat landen vrijwillig soevereiniteit opgaven en belangrijke bevoegdheden aan supranationale organen afgaven. Tegelijk geloofde niemand meer in de noodzaak van de Verenigde Naties dan de Europese Unie. Verdragen over mensenrechten en conventies zoals die van Genève werden beschouwd als de enige weg om conflict te vermijden of te stoppen. Internationale samenwerking is de enige manier om globale problemen zoals armoede of klimaatopwarming te bestrijden. Europa heeft daarin steeds een voortrekkersrol gespeeld. Dit kon het doen omwille van haar geloofwaardigheid. Maar als dit laatste verschrompelt, is de kans groot dat het hele multilaterale idee omver valt.

Europa moet kiezen voor de weg van verdragen die andere landen zowel op economisch als juridisch vlak versterken.

Daarom is het duidelijk dat de enige weg naar “Make Europe Great Again” (MEGA) het teruggaan is naar het principe waarop de Europese Unie is gebouwd, met name “Maak Mensenrechten Great Again” (MMeGA). Europa is institutioneel niet in staat om de rol van de Verenigde Staten te spelen. Daarvoor mist het de nodige besluitvaardigheid en uiteraard ook de militaire capaciteit. Een boutade is de vraag wie of welk orgaan in de Europese Unie dan de oorlog zou kunnen verklaren. Daarom moet Europa kiezen voor de weg van verdragen die andere landen zowel op economisch als juridisch vlak versterken. In tegenstelling tot de politiek van de voorbije jaren, moet Europa de voorwaarden die bij die verdragen horen ook toepassen. Wie fundamentele rechten schendt, verliest de aanspraak op een verdrag, van welke aard dan ook.

Er is evenwel een belangrijke voorwaarde om terug op een geloofwaardige manier de oude aanpak te voeren. Europa zal radicaal consequent moeten zijn in haar afwegingen. Er kan onmogelijk een onderscheid worden gemaakt tussen bevriende en minder bevriende landen. Pacta sunt servanda. Verdragen moeten worden uitgevoerd zoals ze zijn afgesloten. Als de Europese Unie opnieuw uitzonderingen maakt en emotie laat primeren op het recht, dan zal haar geloofwaardigheid en dus impact zowel buiten als binnen de Europa verder afkalven. Het is mogelijk om het schip te keren, maar het is meer dan ooit dringend.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2025: Make Europe Great Again van Samenleving & Politiek.

• mega2025
• EU
• VS
• Israel