De wereld verandert aan een akelig snel tempo. Waar liberale democratieën decennialang het morele en economische kompas van de internationale orde vorm gaven, wordt democratische vooruitgang vandaag onder druk gezet door autocraten. Van Poetin tot Xi, van Erdoğan tot Orbán: autoritaire leiders winnen terrein – politiek, economisch én ideologisch.

Middenin die geopolitieke aardschok staat de Europese Unie. Voor ons ligt de enorme opportuniteit om, geprangd tussen agressieve en autocratische grootmachten, een anker te zijn in een woelige wereld. Maar dan moet de Europese Unie veel meer dan vandaag de rug leren rechten. Tegen autocraten. Voor zichzelf. En voor het internationaal recht, de mensenrechten en het multilateralisme dat het beweert te verdedigen.

ZINLOOS NAÏEF

Europa heeft lange tijd gedacht dat ze géén hard power nodig had. De kracht van onze interne markt, onze diplomatieke relaties en onze economische openheid zouden volstaan om anderen mee te trekken in een gedeelde wereldorde. Onze vervlochtenheid met andere grootmachten droeg bij aan die overtuiging. Voor veiligheid en economische samenwerking rekenden we op onze transatlantische relaties. Voor energie keken we naar Rusland. Grondstoffen en goedkope productie haalden we in groeiende mate uit het Verre Oosten. Dat we daardoor strategisch steeds afhankelijker werden van anderen was in die geopolitiek niet écht een argument.

“Zolang wij gas en olie kopen, zal Poetin niet bewegen”, klonk het voor de inval van Oekraïne.

De Europese Unie heeft lang vastgehouden aan die naïviteit. Terwijl de Verenigde Staten de wereld al wekenlang waarschuwden voor een nakende aanval van Poetin op de Oekraïense soevereiniteit, leken wij ervan overtuigd dat Poetin die stap niet zou zetten om zijn economische relaties en energie-inkomsten vanuit Europese landen niet in gevaar te brengen. “Zolang wij gas en olie kopen, zal Poetin niet bewegen”, klonk het toen. We kennen allemaal het vervolg van dat verhaal.

PAPPEN EN NATHOUDEN

Poetin is al lang geen alleenstaand geval meer. Wereldwijd hebben autocraten de aanval ingezet op het internationale multilateralisme en de rechtsregels die jarenlang de basis legden voor economische samenwerking, maatschappelijke vooruitgang en democratische ontwikkeling. Eén voor één proberen autocraten de wereldorde te herschapen naar hun beeld en in hun voordeel. De ene grijpt daarvoor naar illegale handelsoorlogen, de andere manipuleert partners via haar overmacht op vlak van grondstoffen. Buigen of breken, dat is de boodschap.

Wanneer onze eigen ‘rode lijnen’ overschreden worden, doen we alsof er niets gebeurd is.

Europa staat erbij en kijkt ernaar. Het lijkt bij momenten alsof Europese leiders die nieuwe realiteit niet erkennen. Daardoor vervallen ze op oude strategieën. Het is een strategie pappen en nathouden. We blijven onderhandelen. We aarzelen. En wanneer onze eigen ‘rode lijnen’ overschreden worden, doen we alsof er niets gebeurd is.

PRIJS VAN DE INCONSEQUENTIE

Dat is een realiteit die autocraten feilloos misbruiken. Dat de Europese Unie de schendingen van het internationaal recht wel erkent, maar er niet in slaagt om daar daden aan te koppelen, is een uitnodiging voor autocraten om nog verder te duwen. Het hellend vlak waarop Europa zichzelf gepositioneerd heeft, kantelt steeds verder door. Onze woorden klinken daardoor steeds holler.

Het “akkoord” dat Europa sloot met Israël bleef dode letter.

De voorbeelden zijn legio. Eist Europa dat de regering-Netanyahu onmiddellijk humanitaire hulp doorlaat om te voorkomen dat onschuldige Gazanen, het merendeel kinderen, omkomen van de honger en de ontbering, draait Israël nog géén dag later de voedselkraan naar Gaza verder dicht door een post voor voedseldistributie te sluiten. Het “akkoord” dat Europa sloot bleef dode letter. Maakt Europa duidelijk dat het niet zal aanvaarden dat Servisch president Aleksandar Vučić naar Rusland trekt voor de Dag van de Overwinning en de bijhorende parade, ziet het vervolgens foto’s verschijnen waar Vucic en Poetin elkaar hartelijk begroeten. Zonder gevolgen. Kijken Europese leiders naar Turkije om de samenwerking op vlak van defensie of migratie te vergroten, dan ziet Erdogan zijn kans schoon om politieke tegenstanders te vervolgen en op te sluiten.

VOLKSVERZET

De hypocrisie waarmee Europa zich op het geopolitieke toneel begeeft is niet nieuw. Al tijdens de pandemie veroordeelden we de rücksichtsloze manier waarop Europa haar eigen belangen en die van haar farmaceutische industrie boven de belangen van de wereldgezondheid zette. Maar die aanklacht klinkt steeds luider. Het stilzwijgen aan het Schumanplein staat in schril contrast met het protest van steeds meer mensen in steeds meer landen. In Belgrado. In Boedapest. In Brussel en Den Haag.

De échte moed zie je vandaag niet onder politieke leiders, maar wel op straat.

Dat een steeds grotere kritische massa de straten optrekt om de principes van het internationaal recht en de mensenrechten niet alleen in woorden, maar ook in daden te verdedigen is bijzonder hoopgevend. De échte moed zie je vandaag niet onder politieke leiders, maar wel op straat, in de vorm van volksverzet tegen autocraten die rechten ondermijnen. Een Europa dat zich niet zomaar aan de kant laat schuiven, maar de rug recht, kan op steun rekenen. Sterker nog, het wordt verwacht van de Europese Unie.

De cijfers van de Eurobarometer bewijzen dat. 72% is ervan overtuigd dat Europa een sterkere rol moet spelen om de democratie en de rechtsstaat te beschermen. 89% vindt het cruciaal dat de grondwaarden van de Europese Unie in alle lidstaten wordt gerespecteerd. Zeven op de tien Europeanen zijn voor een eengemaakt buitenlands beleid. Meer dan twee derde is van mening dat Europa als een stabiele factor in een woelige geopolitiek het internationaal recht en de mensenrechten moet beschermen.

NIET LOUTER MOREEL

De Europese Unie moet het geweer van schouder veranderen. Een sterke positie innemen in de geopolitiek is géén morele luxe. Het idee dat mensenrechten, internationaal recht of democratie ‘zachte’ thema’s zijn, is een misvatting. Wie vandaag een job heeft in de industrie, wie morgen rekent op eerlijke toegang tot digitale infrastructuur of gezondheidszorg, heeft er alle belang bij dat Europa de regels beschermt die stabiliteit garanderen.

De onzekerheid die voortvloeit uit het wegvallen van de ‘democratische spelregels’ schaadt ook onze eigen belangen.

Internationale verdragen, handelsnormen, democratische rechtsstaat zijn geen wollige idealen. Het zijn de fundamenten waarop de Vlaamse industrie exporteert, waarop investeerders vertrouwen, waarop consumenten rekenen. De onzekerheid die voortvloeit uit het wegvallen van die ‘spelregels’ schaadt ook onze eigen belangen. Kijk naar hoe Poetin de gaskraan gebruikt. Kijk naar China’s beleid rond kritieke metalen. Kijk naar Trumps dreigementen met tarieven op Europese wagens of technologie.

STABILITEIT ALS EXPORTPRODUCT

Net in de wereld waar autocraten als Trump en Xi de regels herschrijven en negeren, groeit de vraag naar stabiliteit en betrouwbare partnerschappen. We kunnen veel discussiëren over de Europese regulitis, maar ze is géén zwaktebod. Het biedt Europa zelfs een stapje voor in de economische race die we vandaag lopen. De koevoet waarmee China en de VS dat regelgevend kader te lijf gaan, is vooral bedoeld om die race terug open te breken.

Onze gemeenschappelijke markt, onze sociale normen en onze juridische kaders maken van Europa een voorspelbare en eerlijke partner.

Onze gemeenschappelijke markt, onze sociale normen en onze juridische kaders maken van Europa een voorspelbare en eerlijke partner. Handelspartners zoals India, Indonesië en Japan kijken vandaag nadrukkelijk naar Europa voor samenwerking. Niet alleen vanwege onze marktgrootte, maar ook omdat we nog staan voor iets. In een wereld vol geopolitieke volatiliteit, is stabiliteit een exportproduct.

ZELFVERTROUWEN

Als we dat met zelfvertrouwen inzetten, als we onze waarden combineren met wederkerigheid en assertieve samenwerking, dan is Europa geen speelbal meer van de groten, maar een aantrekkingspool. Een kracht die bindt in plaats van splijt. Maar dan moeten we wel consequent zijn. Geen dubbele standaarden. Geen deals met dictators omwille van kortetermijnwinsten. Wel een stevig buitenlands beleid dat gebaseerd is op principes én belangen.

Want een Europa dat zichzelf serieus neemt, wordt ook serieus genomen. Precies als de spanningen toenemen, moet je meer dan ooit weten waar je voor staat. En durven kiezen. Vandaag is dat de keuze voor het internationaal recht en de mensenrechten. Meer dan ooit.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2025: Make Europe Great Again van Samenleving & Politiek.

• mega2025
• EU
• geopolitiek