Decennialang was toetreding van nieuwe lidstaten een grote drijfveer achter het geopolitieke gewicht en economische succes van de Europese Unie (EU). Het vooruitzicht op EU-lidmaatschap wordt vaak gezien als een krachtige stabiliserende factor in regio’s met instabiele of kwetsbare politieke verhoudingen – zoals de Westelijke Balkan. Niet voor niets wordt uitbreiding vaak het belangrijkste instrument binnen het buitenlandbeleid van de EU genoemd.

NEGEN LANDEN WILLEN ERBIJ – EN DE UNIE ZEGT ZE TE VERWELKOMEN

En ja, onze aantrekkingskracht blijft groot. Als we Turkije buiten beschouwing laten dan staan er op dit moment negen landen in de wachtkamer. Samen goed voor bijna 70 miljoen inwoners, economisch potentieel, culturele rijkdom én strategisch belang. Er zijn zelfs geluiden dat IJsland mogelijk opnieuw een aanvraag zal indienen. Op papier is het toetredingsproces helder: kandidaat-lidstaten moeten ingrijpende structurele hervormingen doorvoeren, maar de Unie biedt daarbij aanzienlijke financiële en technische ondersteuning. Verschillende landen hebben bewezen dat het mogelijk is – mits men er alles op zet.

Landen als Montenegro, Albanië en Noord-Macedonië hebben al veel vooruitgang geboekt en zouden binnen afzienbare tijd lid kunnen worden. Ook Oekraïne en Moldavië zijn voortvarend bezig om achterstanden in te halen.

Het is niet alleen zo dat deze negen landen graag willen toetreden – de EU zégt ook dat ze welkom zijn. Het is bovendien in ons eigen geopolitieke belang om ons blok van democratische landen, onze waardengemeenschap zo sterk mogelijk te maken. Zolang deze landen buiten de Unie blijven, blijven ze kwetsbaar voor Russische en Chinese inmenging. Deze landen zullen niet terugdeinzen om onze directe buren te gebruiken om ons politiek te verzwakken of af te leiden. Deze regio’s blijven een potentiële uitvalsbasis voor beïnvloeding en hybride aanvallen op de Unie zelf.

Het is in ons eigen geopolitieke belang om ons blok van democratische landen, onze waardengemeenschap zo sterk mogelijk te maken.

Klinkt positief. Maar de werkelijkheid is complexer. Er is sprake van uitbreidingsmoeheid – bij kandidaat-lidstaten én bij bestaande lidstaten.

Een eerste probleem is besluitvorming bij unanimiteit. In het gehele uitbreidingsproces zijn er ongeveer 150 beslismomenten die unanimiteit in de Europese Raad vereisen. Verschillende lidstaten gebruiken die momenten om bilaterale geschillen uit te vechten. Griekenland en Bulgarije houden zo al jaren voortgang van Noord-Macedonië tegen. Kroatië blokkeert de voortgang van Montenegro zodra oude discussies over erkenning van misdrijven uit de Tweede Wereldoorlog oplaaien. En Hongarije weigert Oekraïne vooruitgang te laten boeken omdat het ‘geen land in oorlog’ wil toelaten – terwijl het tegelijkertijd alles blokkeert wat nodig is om die oorlog te beëindigen.

En dan is er nog Kosovo. De aanvraag van dat land wordt niet eens formeel in behandeling genomen, omdat een paar lidstaten – zonder enige juridische grond – Kosovo niet formeel erkennen.

IS DE UNIE ZÉLF KLAAR VOOR UITBREDING?

Volgens sommige lidstaten moet de EU eerst zichzelf hervormen – onder meer door af te stappen van besluitvorming bij unanimiteit – vooraleer nieuwe leden kunnen toetreden. En laat ik duidelijk zijn: ik ben het er zeer mee eens dat we moeten hervormen, en zeker op bepaalde terreinen richting een meer federaal model. Maar deze noodzaak mag geen gemakkelijk excuus worden voor hen die eigenlijk sceptisch staan tegenover elke uitbreiding. We zien dagelijks hoe obstructieve lidstaten als Hongarije of Slowakije de EU lamleggen. Die hervormingsnoodzaak bestaat dus sowieso – en wordt niet groter als we over een paar jaar landen toelaten die wél voldoen aan de eisen. Ook economisch zijn de kosten van uitbreiding op te vangen. Het omgekeerde is overigens ook waar. Er zijn landen die de EU graag zien verwateren tot een losjes en vooral intergouvernementeel economisch samenwerkingsverband en om opportunistisch redenen dus snel nieuwe landen willen toelaten zonder hervormingen.

Het is al twaalf jaar geleden dat Kroatië als laatste toetrad. In de Westelijke Balkan staan landen soms al meer dan twintig jaar in de wachtrij.

Het is al twaalf jaar geleden dat Kroatië als laatste toetrad. In de Westelijke Balkan staan landen soms al meer dan twintig jaar in de wachtrij. De geloofwaardigheid van het toetredingsproces is hierdoor sterk afgenomen. En dat sijpelt door in de publieke opinie: de steun voor de EU en voor toetreding daalt in veel landen al jaren gestaag.

Dat is zorgwekkend. Want juist de bevolking is de sleutel tot fundamentele hervormingen. In veel landen in Zuidoost-Europa zijn zulke hervormingen – denk aan versterking van de rechtsstaat, democratie, mensenrechten en een onafhankelijk openbaar bestuur – eerder een bedreiging dan een belofte voor grote delen van de zittende politieke elite. Anticorruptiebeleid, eerlijkere verkiezingen en onafhankelijke instituties vormen een directe uitdaging voor hun macht.

Publiekelijk durven deze elites zich niet tégen toetreding uit te spreken. Maar zolang de EU zelf de indruk wekt dat ze uitbreiding niet serieus neemt, hebben ze een perfect excuus om hervormingen voor zich uit te schuiven.

‘DEAR ALEKSANDER’

Helaas is ook de Europese Commissie onderdeel geworden van dit negatieve patroon. Te vaak zie ik dat de Commissie zwijgt tegenover politieke leiders die geen enkele vooruitgang boeken op fundamentele hervormingen. Halfslachtige aanpassingen worden verkocht als ‘successen’ of ‘een stap in de goede richting’, terwijl wetten niet worden geïmplementeerd of opzettelijk te zwak zijn om verandering te brengen. De bevolking ziet dat haar leiders beloond worden zonder te hervormen – en dat de EU haar eigen principes verkwanselt.

Het meest schrijnende voorbeeld is Servië. Onder president Aleksandar Vučić is het land gestaag afgegleden richting autoritair bestuur. De rechtsstaat staat onder druk, de persvrijheid is ernstig aangetast, verkiezingen zijn oneerlijk, de oppositie wordt gemarginaliseerd en demonstraties worden hard neergeslagen. Toch blijft Servië als een serieuze kandidaat behandeld worden – mede omdat sommige lidstaten economische deals sluiten, of wapens verkopen. Commissievoorzitter Von der Leyen staat doodleuk naast ‘dear Aleksandar’ tijdens een persconferentie complimenten te geven, terwijl iedereen ziet dat daar geen enkele reden voor is.

Die aanpak werkt niet. Integendeel: het versterkt de elites die het systeem naar hun hand zetten, en het ondermijnt de positie van diegenen in de samenleving die wél vooruit willen. Onafhankelijke media, jonge activisten, maatschappelijke organisaties – zij verliezen hoop.

Servië is het schoolvoorbeeld van hoe de EU haar geloofwaardigheid ondermijnt uit politieke gemakzucht.

Servië is het schoolvoorbeeld van hoe de EU haar geloofwaardigheid ondermijnt uit politieke gemakzucht. Als we écht willen dat uitbreiding leidt tot stabiliteit en democratie, dan moeten we ons juist in de moeilijkste gevallen vasthouden aan onze principes. Alleen échte hervormingen mogen leiden tot échte vooruitgang.

HOE HET WÉL MOET? KIJK NAAR OEKRAÏNE

Vorige maand oefende de Europese Commissie stevige druk uit op de Oekraïense regering om af te zien van een wet die twee succesvolle anticorruptie-instellingen zou ondermijnen. En met succes. President Zelensky trok het wetsvoorstel terug – ondanks de oorlog, ondanks de spanningen, en ondanks interne druk. Niet omdat het makkelijk was, maar omdat de voorwaarden duidelijk, eerlijk, publiekelijk en consequent gecommuniceerd waren.

Dit is het soort geloofwaardige druk die wél werkt. Duidelijke eisen, gekoppeld aan concrete vooruitgang, motiveren landen om moeilijke maar noodzakelijke keuzes te maken. Zelfs in oorlogstijd is vooruitgang mogelijk – mits er politieke wil is, en de EU haar eigen waarden serieus neemt. En waarom kan het daar wel? Omdat de Unie zich, in tegendeel tot in de Zuidoost-Europa, hier wel realiseert dat de internationale steun voor Oekraïne sterk zou af nemen als anticorruptiemaatregelen onder druk komen te staan.

Maar we hebben, in mindere mate, dezelfde belangen in de Westelijke Balkan. Daar kunnen we nog steeds zorgen dat we de rijen sluiten. Het vertrouwen van de bevolking terugwinnen door wel op te staan voor belangrijke principes, en het perspectief reëel te maken door één of twee, misschien drie landen die bereid zijn de laatste moeilijke hervormingen door te voeren, zo snel mogelijk klaar te stomen voor toetreding nog voor 2030.

Een Unie die haar waarden niet alleen predikt, maar ook handhaaft, is sterker, geloofwaardiger en aantrekkelijker.

Dit is geen naïef idealisme. Het is geopolitiek realisme en een sterk signaal, niet in de laatste plaats ook aan Poetin tot Vučić: we gaan dit afmaken. Een Unie die haar waarden niet alleen predikt, maar ook handhaaft, is sterker, geloofwaardiger en aantrekkelijker. Niet alleen voor kandidaat-lidstaten, maar ook voor haar eigen burgers.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2025: Make Europe Great Again van Samenleving & Politiek.

• mega2025
• EU
• uitbreiding
• Servië