We zien het in deze tijden te vaak met lede ogen gebeuren: de rechtsstaat wordt vandaag in vele landen ondermijnd. In de VS zien we dat MAGA elke dag opnieuw een stapje verderzet in de ontmanteling van het democratisch rechtssysteem. Maar het gebeurt ook binnen Europa. Volgens Liberties, een samenwerkingsverband tussen 40 mensenrechtenorganisaties uit heel Europa, wordt vandaag de rechtsstaat in bijna al zijn aspecten concreet ondermijnd in Italië, Bulgarije, Kroatië, Roemenië en Slovakije.

Vrijheid van de media en persvrijheid, een essentieel onderdeel van de checks and balances van de rechtsstaat, staan zowel in de wereld als binnen Europa onder druk. Zo toont de World Press Freedom Index van 2025, het jaarlijkse rapport van Reporters without Borders over de staat van de persvrijheid in de wereld, een alarmerende trend van afnemende steun en respect voor onafhankelijke media en onafhankelijke journalistiek in de hele wereld, met name in Gaza en Europa. Het vierde rapport van Liberties, specifiek over de staat van de vrijheid van de media in Europa, bevestigt deze zorgwekkende trend.

Wat we wel weten, is dat landen met sterke publieke mediabedrijven een globaal sterker medialandschap hebben, wat leidt tot transparante informatievoorziening, beter geïnformeerde burgers, een sterkere publieke sfeer én een sterkere democratie. Zo blijkt uit tal van onderzoek. De ontmanteling van onafhankelijke sterke publieke mediabedrijven is een vrijgeleide voor de opmars van extremen. Dezelfde publieke mediabedrijven worden vervolgens een kopje kleiner gemaakt, eens extremen aan de macht zijn. De Bulgaarse regering decimeerde recent de publieke omroep. Wanneer in 2015 in Polen de rechtsnationalistische PIS aan de macht kwam, werd de publieke omroep de spreekbuis van het regime. Ondanks dat de nieuwe liberale premier Donald Tusk sinds 2023 de publieke omroep vandaag haar rol laat spelen, is het moeilijk om het vertrouwen van de bevolking te herstellen. In Slovakije waren er plannen om de publieke omroep te vervangen door een andere, meer regeringsgezinde organisatie.

Maar we moeten niet alleen naar Oost- en Zuid-Europa kijken om ons zorgen te maken. In België zijn er eveneens zorgen over de toenemende druk op de onafhankelijkheid van journalisten. Ook al steeg België op de World Press Freedom Index (er zijn geen cijfers voor Vlaanderen alleen) ten opzichte van vorig jaar 2023 (van plaats 31 naar 16), uit het vijfjaarlijkse onderzoek het ‘Portret van Belgische journalisten’, een vijfjaarlijkse survey uitgevoerd door Mediapunt, blijkt dat 8,9% van de Belgische journalisten al te maken kreeg met juridisch getouwtrek en 55,8% met grensoverschrijdend gedrag.

VRT

In tijden van de opmars van AI, desinformatie, besparingen bij de commerciële mediaoutlets (denk recent aan de integratie tussen Nieuwsblad en Gazet van Antwerpen die leidde tot 13 ontslagen op de redacties), is een sterke publiek mediabedrijf vitaal. Die legt de lat hoog voor het hele mediaecosysteem.

De VRT behoort tot de absolute Europese top van de publieke mediabedrijven als het gaat over kwaliteit en publieksbereik versus kostprijs.

Ons publiek mediabedrijf VRT, met wie in juli 2025 door de Vlaamse regering net een nieuwe ambitieuze beheersovereenkomst werd afgesloten voor de komende vijf jaar, behoort tot de absolute Europese top van de publieke mediabedrijven als het gaat over kwaliteit en publieksbereik versus kostprijs. Dat blijkt uit cijfers van de European Broadcast Union (EBU). De VRT kostte de Vlaming in 2024 slechts 42,6 euro per jaar. Dat is ongeveer een derde minder dan in veel andere West-Europese landen. Die kostprijs bedraagt gemiddeld 66 euro per inwoner.

Een sterke VRT. We hebben die nodig. De VRT zet de toon, jaagt de andere mediabedrijven aan in Vlaanderen, brengt op alle schermen waar de Vlaming is de inhoud die moet worden gebracht. De VRT doet dit met glans. Jaar na jaar komt de Vlaamse mediaregulator met een uitstekend rapport voor de VRT. Zoveel kwaliteitsvol en onafhankelijk nieuws, duiding en ontspanning, programma’s en publieksacties die het verschil maken. Van de VRT mogen we verwachten dat ze de nadruk legt op haar culturele opdracht, en haar rol in de versterking van de audiovisuele sector. Maar ook de strijd tegen desinformatie, en investeren in onderzoeksjournalistiek en mediawijsheid, maximale transparantie inzake het gebruik van AI zijn essentiële taken die de VRT opneemt. De VRT moet bovendien de lat het hoogst leggen inzake representatie van de diversiteit van onze samenleving voor en achter de schermen, en moet zich engageren om voortrekker te zijn op vlak van welzijn op het werk.

Al deze zaken kan en moet een democratische overheid verwachten van een sterke publieke omroep. Al deze aspecten gaan over haar rol als publieke tegenmacht tegenover verslavende algoritmes, AI-gegenereerde content, desinformatie, politieke beïnvloeding van onze publieke sfeer en verkiezingen door autoritaire regimes, en commerciële beïnvloeding van jongeren op internationale platforms zoals TikTok, YouTube en Instagram. Deze recente fenomenen doen zich niet alleen voor in Vlaanderen, maar over heel Europa. Het zijn fenomenen die je als (klein) land niet alleen kan aanpakken, maar wel in Europees verband.

EMFA

Europa is, zij het langzaam, in actie geschoten. Sinds 7 mei 2024 geldt in de EU de European Media Freedom Act (EMFA). Deze belangrijke verordening, waarvan de nieuwe regels vanaf 8 augustus 2025 volledig moeten worden toegepast in de EU, biedt een aantal garanties om de ondermijning van de rol van vrije media en vrije pers tegen te houden. Zo is het alvast dankzij de EMFA dat de plannen van de Slovaakse regering om de publieke omroep te vervangen door een regeringsgezinde nieuwe organisatie, zouden worden bijgestuurd.

Dankzij de EMFA worden de plannen van de Slovaakse regering om de publieke omroep te vervangen door een regeringsgezinde nieuwe organisatie bijgestuurd.

De EMFA heeft tot doel om de democratie in Europa te versterken via het beschermen van haar sterke, onafhankelijke en pluriforme media. De EMFA bevat regels die garanderen dat redactionele onafhankelijkheid en journalistieke bronnen worden beschermd, dat de publieke omroepen onafhankelijk kunnen werken en dat lidstaten een beoordeling moeten maken van de gevolgen van belangrijke concentraties op de mediamarkt voor de pluriformiteit van de media en de redactionele onafhankelijkheid, dat media-eigendom transparanter wordt, dat media worden beschermd tegen ongerechtvaardigde verwijdering van online-inhoud door grote onlineplatforms, dat transparante overheidsreclame wordt gegarandeerd voor aanbieders van mediadiensten en onlineplatforms en ook transparantie bij publieksmetingen voor aanbieders van mediadiensten en adverteerders.

Om te (proberen) garanderen dat deze belangrijke ambities worden waargemaakt, startte in februari 2025 een nieuwe onafhankelijke Europese raad voor mediadiensten, bestaande uit vertegenwoordigers van nationale media-autoriteiten of -organen. Die Raad moet de goede naleving van het EU-kader voor mediawetgeving bevorderen. De EMFA is zonder twijfel bijzonder ambitieus, maar ook noodzakelijk in het Europa waarin we ons vandaag bevinden. Maar het valt nog af te wachten of deze doelstellingen afdwingbaar zullen zijn in alle Europese lidstaten.

EBU

Behalve dit nieuwe Europese regelgevende kader met sterke ambities, is er nog de European Broadcasting Union (EBU). Dat is de organisatie waarin de Europese publieke omroepen en ver daarbuiten (Israël bijvoorbeeld) zich sinds 1950 hebben verenigd. Bij de oprichting voelden de publieke broadcasters vooral het belang zich te verenigen in het kader van de opkomende televisie (in België startte televisie pas in 1953) en speelde later een belangrijke rol bij de overgang van analoge naar digitale technologie, zoals de ontwikkeling van standaarden voor digitale radio (DAB) en digitale televisie.

De EBU moet de fundamenten en de waarden van Europa uitdragen en verdedigen in alle landen van Europa en haar leden buiten Europa.

EBU blijft vandaag niet alleen een belangrijk samenwerkingsverband om programma’s uit te wisselen, maar ook om al die nieuwe uitdagingen, zoals de strijd tegen desinformatie, omgaan met AI, werken aan mediawijsheid, … waarvoor de Europese publieke mediabedrijven staan, samen aan te gaan, door informatie-uitwisseling, door opbouw expertise, enzovoort. Dit om de fundamenten en de waarden van Europa uit te dragen en te verdedigen in alle landen van Europa en haar leden buiten Europa. En neen, daar hoort de deelname van Israël aan het Songfestival, ondanks protesten van verschillende van haar leden, niet bij.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2025: Make Europe Great Again van Samenleving & Politiek.

• mega2025
• EU
• VRT
• media