In de zomer van 2015 vertrekken er vanuit heel Vlaanderen volgeladen auto's naar de zogenaamde jungle van Calais. Burgers verzamelen tenten, slaapzakken, luiers, eten, … voor de meer dan 3.000 vluchtelingen in de kampen. In september van datzelfde jaar zetten burgers in het Maximiliaanpark diverse initiatieven op voor mensen op de vlucht die zich ophouden in de buurt van de Dienst Vreemdelingenzaken. Weken aan een stuk zijn ze er actief. CollectActif bijvoorbeeld, een groep mensen zonder papieren, baten er een mobiele keuken uit. In die context is ook het Burgerplatform ontstaan, als reactie op een overheid die faalt in de organisatie van de opvang van mensen op de vlucht. Na de ontruiming van het Maximiliaanpark zijn er onvoldoende opvangmogelijkheden. Opnieuw organiseren burgers zich: ze regelen opvang in gastgezinnen. Elke dag worden vluchtelingen opgepikt in Brussel en krijgen ze een plek bij mensen thuis. Wanneer de noden van vluchtelingen opschuiven in de richting van huisvesting in steden en gemeenten, ontstaan ook daar weer burgerinitiatieven. Initiatieven zoals Welcome in Mechelen, Onthaalgroep Vluchtelingen Herent en vzw Huizen van Vrede in Brugge zetten in op het onthaal van vluchtelingen in de lokale context en duurzame huisvesting.

De schets van wat burgers doen voor mensen op de vlucht, laat de kracht van burgerinitiatieven zien. Ze vertrekken vanuit concrete noden die mensen op de vlucht ervaren en slagen er als geen ander in om mee te meanderen met veranderende uitdagingen in een evenzeer veranderende context. In wat volgt bespreek ik de krachten en uitdagingen van burgerinitiatieven door die te kaderen aan de hand van begrippen als burgerschap, mensenrechten en democratie.

BURGERSCHAP ALS PRAKTIJK

Burgers die zich engageren in een burgerinitiatief doen dit voornamelijk omdat ze geconfronteerd worden met een concrete nood of uitdaging in hun directe omgeving. Dat blijkt uit onderzoek dat we voerden waarbij we 364 trekkers van burgerinitiatieven konden interviewen. Burgers organiseren zich in een initiatief omdat ze iets willen doen aan de wachtlijsten in de gehandicaptensector, omdat ze dromen van een groene buurt waarin hun kinderen veilig kunnen spelen en opgroeien, omdat ze willen voorzien in de basisbehoeften van mensen in een armoedesituatie, zoals het bedelen van voedsel of voorzien van menstruatieproducten. Of zoals in de voorbeelden die ik hierboven schetste, omdat ze mensen op de vlucht willen opvangen en ondersteunen.

De concrete oplossingen die burgerinitiatieven bieden, liggen vaak dicht bij wat er echt nodig is. Door direct contact met burgers met noden, door die zelf te ervaren of omdat ze vertrekken vanuit hun eigen dromen werken ze leefwereldgericht.

Vandaag heerst er vaak één bepaald beeld van burgerinitiatieven: het zijn krachtige initiatieven die vertrekken vanuit gedreven burgers die losstaan van het klassieke middenveld. Dat beeld klopt echter niet volledig met de werkelijkheid. De gedrevenheid herken ik bij veel trekkers van initiatieven, hoewel de realiteit toch ook vooral bestaat uit zoeken, bemiddelen en ploeteren. Maar het is vooral een illusie dat burgerinitiatieven volledig op zichzelf en vooral los van het klassieke middenveld bestaan. Ons onderzoek laat zien dat vele burgers die vandaag actief zijn in een burgerinitiatief, gepokt en gemazeld zijn in en door dat traditionele middenveld. Ze waren als jongere actief in het jeugdwerk, engageren zich nog in andere verenigingen of cumuleren hun engagement in het burgerinitiatief met een betaalde job in een middenveldorganisatie.

Het idee dat burgerinitiatieveren los van het middenveld of overheid opereren klopt niet.

Ook het idee dat burgerinitiatieveren los van het middenveld of overheid opereren klopt niet. Er zijn heel wat burgerinitiatieven die nauw samenwerken met partners om een gemeenschappelijk doel te realiseren. Denk bijvoorbeeld aan een onthaalgroep van vluchtelingen die samenwerkt met de maatschappelijk werker van een Lokaal Opvanginitiatief (LOI) of CollectActif dat samen met diverse professionele actoren heeft opgevangen in het Maximiliaanpark. Andere burgerinitiatieven krijgen ondersteuning van het middenveld. Een mooi voorbeeld hiervan is het werk van Vluchtelingenwerk Vlaanderen en meer bepaald het Gastvrij Netwerk. Ze brengen burgerinitiatieven die zich inzetten voor mensen op de vlucht samen en maken uitwisseling van kennis en ervaring mogelijk. Door hun nauw contact met burgerinitiatieven kunnen ze signalen van onderuit opvangen. De relatie van burgerinitiatieven tot het middenveld of overheid is eerder te beschrijven als fluïde en dynamisch. Je kan burgerinitiatieven niet los zien van middenveld en overheid, en bovendien verandert hun relatie vaak. Die relatie is voor de buitenwereld ook onzichtbaar.

Ondanks het sterk werk dat sommige burgerinitiatieven neer zetten en de samenwerking die ze aangaan met partners uit het middenveld en de overheid, vind ik dat de opkomst van burgerinitiatieven niet louter een hoera-verhaal is. Burgerinitiatieven verbinden met mensenrechten en democratie daagt uit om genuanceerd en kritisch te kijken naar de burgerinitiatieven én naar de plaats die zij innemen in de samenleving. De kracht die burgerinitiatieven hebben, houdt een risico op instrumentalisering in zich. Overheden en organisaties uit het middenveld kunnen burgerinitiatieven voor hun kar spannen en gebruik maken van de vrijwillige inzet van die betrokken burgers of burgerinitiatieven gebruiken om draagkracht te vergroten.

OVER BURGERINITIATIEVEN EN MENSENRECHTEN

Zeker als we vanuit een mensenrechtenperspectief kijken naar burgerinitiatieven moeten we ons enthousiasme over die initiatieven toch temperen. Het wordt immers problematisch als burgerinitiatieven ingezet worden om mensenrechten te realiseren. Dit is nochtans wat er binnen asiel en migratie aan het gebeuren is. De overheid slaagt er niet om voldoende opvang te voorzien voor vluchtelingen die asiel vragen, dus springen burgers in de bres door onder andere het Burgerplatform op te richten. Reguliere instanties kunnen niet voor alle erkende vluchtelingen huisvesting vinden, dus zoeken burgers mee. De drempels tot zorg en welzijn blijven te hoog voor mensen met een migratieachtergrond. Ze weten niet waar ze terechtkunnen en voelen zich vaak niet gehoord of geholpen. Om tegemoet te komen aan die specifieke noden, organiseren mensen met een migratieachtergrond zichzelf. Dergelijke initiatieven die knap werk verrichten in het ondersteunen van mensen die op andere plekken uit de boot vallen, blijven tot op vandaag vaak onder de radar.

Ook in andere domeinen zien we hoe burgers vaak met hun rug tegen de muur staan omdat mensenrechten niet gerealiseerd worden en uit pure noodzaak een burgerinitiatief starten. Dan denk ik aan de ouders van jongeren met een beperking. Vele ouderinitiatieven starten omdat ouders vrezen geen opvang te vinden voor hun zoon of dochter. De hoeveelheid aan zinvolle initiatieven waarbij burgers mee vormgeven aan de samenleving, ontslaat de overheid niet van haar verantwoordelijk op vlak van bijvoorbeeld huisvesting, zorg en onderwijs.

De overheid aanspreken op haar verantwoordelijkheid is iets wat burgerinitiatieven zelf ook doen. Ze doen dat onder andere door diensten te verlenen 'onder protest'. Het platform Noodhulp onder protest in Antwerpen bijvoorbeeld verenigt organisaties die noodhulp bieden net met het doel om niet alleen kruimels te geven aan mensen in nood maar tegelijk signalen door te geven naar het beleid toe. Ook burgerinitiatieven actief rond asiel en migratie verbinden dienstverlening en politisering. Herinner je de actie van een zestigtal vrijwilligers die het station Brussel Noord komen opruimen en daarmee aandacht vragen voor de onmenselijke manier waarop vluchtelingen opgevangen worden. 'Het is niet onze taak, maar als we op de overheid moeten wachten...', zegt een vrijwilliger daar. Dat verontwaardiging een voedingsbodem is voor engagement van burgers die meewerken aan de actie in Calais merkt ook één van die initiatiefnemers op. 'Mensen zijn kwaad over het uitblijven van concrete politieke acties. Ze doen dit niet enkel om emotionele of humanitaire redenen, het is ook een revolte tegen het beleid, het politieke discours rond vluchtelingen.'

Mensen zijn kwaad over het uitblijven van concrete politieke acties. Het is ook een revolte tegen het beleid,

Een andere manier om een kwestie op de publieke agenda te plaatsen merken we op bij initiatieven die via concrete praktijken laten zien dat er alternatieven mogelijk zijn. Deze strategie van politisering, prefiguratieve politiek genoemd, hanteren burgerinitiatieven die in de publieke ruimte experimenteren met oplossingen rond mobiliteit en duurzaamheid. Initiatieven als Huizen van Vrede in Brugge en vzw Homie in Hasselt zijn voorbeelden van praktijken die experimenteren rond huisvesting. De gaarkeuken opgericht door mensen zonder papieren van CollectActif is een ander voorbeeld van deze strategie. In Sociologie Magazine (2016) beschrijven Swerts en Depraetere hoe deze praktijk bestaande burgerschapsbreuklijnen uitdaagde en overbrugde.

OVER BURGERINITIATIEVEN EN DEMOCRATIE

Vurige pleitbezorgers van de directe democratie hebben hoge verwachtingen over de rol van burgerinitiatieven in het tot stand komen van een nieuwe democratie die dichter bij de mensen staat of waar mensen zich betrokken op voelen. Maar kunnen burgerinitiatieven deze verwachtingen wel waar maken? Het werk van onder andere Mouffe en Rancière over democratie als publiek meningsverschil helpt de rol van burgerinitiatieven in de samenleving te begrijpen. Als eerste wil ik wijzen over de kracht die burgerinitiatieven hebben om een kwestie publiek te maken. Burgers organiseren zich omdat ze verandering willen in beleid en samenleving. Hierboven zagen we al voorbeelden van burgerinitiatieven die van onderuit een beweging op gang brengen en daarvoor verschillende strategieën inzetten. Ook de beweging rond Black Lives Matter is een voorbeeld van hoe burgers beleid en samenleving uitdagen om na te denken over racisme en discriminatie. In die zin zijn burgerinitiatieven potentieel bijzonder betekenisvol voor en in een democratie.

Burgerinitiatieven zijn vooral homogeen samengestelde groepen die één bepaalde stem naar buiten brengen.

Een tweede punt dat ik hier wil maken gaat over welke burgers hun stem laten horen via burgerinitiatieven. Of met andere woorden: wat is het democratisch gehalte van de burgerinitiatieven? Ons onderzoek liet zien dat burgerinitiatieven vooral homogeen samengestelde groepen zijn. Het zijn mensen met een zelfde opleidingsniveau en werksituatie, en met een gelijkaardige achtergrond die elkaar vinden op basis van een 'gedeelde' ervaring of droom. Hoewel trekkers aangeven dat hun groep openstaat, merken we dat burgerinitiatieven zich niet altijd bewust zijn van de vaak subtiele uitsluitingsmechanismes. De burgerinitiatieven die we in het kader van ons onderzoek konden interviewen, verenigingen voornamelijk hoogopgeleide burgers zonder migratieachtergrond. Het gevolg van deze homogene groepen is dat zij één bepaalde stem naar buiten brengen. De vraag is dan of we kunnen spreken over publiek meningsverschil? We moeten vooral ook aandacht hebben voor de stem die we niet horen in een debat. En nadenken over waarom die stem afwezig is in een publiek debat en welke kwesties niet publiek gemaakt worden omdat burgers niet gehoord worden. We zijn ons er van bewust dat er nog heel wat burgerinitiatieven onder de radar actief zijn, van mensen die uitgedaagd worden door wat ze ervaren en zich verenigen om te komen tot verandering, maar er niet in slagen om zichtbaar te zijn voor publieke actoren in beleid en middenveld. Boeiende praktijken ontwikkelen zich in de marge van moskeeën en pinkstergemeenschappen en bij zelforganisaties. Daarnaast zien we in stedelijke contexten ook nieuwe praktijken van burgerschap ontstaan bij burgers die geen toegang hebben tot sociale rechten. Wat doen we met zogenoemde 'opstandige' burgers die uiting geven aan situaties van onrecht? Al te vaak worden deze weggezet als 'lastig', krijgen ze geen stem in een debat of wordt debat gewoon simpelweg niet gevoerd. Vaak worden hun acties niet (h)erkent als vorm van burgerschap. De kwestie van in- en uitsluiting mogen we niet negeren in het denken over burgerinitiatieven.

Een laatste element dat ik wil aanhalen over de relatie tussen burgerschap en democratie gaat niet over hoe burgerinitiatieven een thema op de publieke agenda kunnen zetten, maar over de afwezigheid van een debat over wat er zich binnen die burgerinitiatieven afspeelt. Bij burgerinitiatieven is er geen maatschappelijk debat over de toegang tot de burgerinitiatieven en de kwaliteit van het werk. Burgers organiseren zichzelf en hoeven vanuit hun autonome positie geen verantwoording af te leggen. Dat kan problematisch zijn, bijvoorbeeld als burgerinitiatieven rond huisvesting 'aaibare' mensen op de vlucht sneller ondersteunen dan andere erkende vluchtelingen. Of wanneer burgerinitiatieven op een paternalistische manier te werk gaan.

ROL VOOR SOCIAAL WERK

De uitdagingen die ik formuleerde door burgerinitiatieven te verbinden met mensenrechten en democratie zijn bij uitstek uitdagingen waar het sociaal werk een rol in kan opnemen. Als democratische professionals kunnen sociaal werkers actoren met elkaar verbinden, ruimte creëren voor publiek debat rond asiel en migratie, én mechanismes van in- en uitsluiting aankaarten. Daarnaast is het belangrijk dat ze blijvend aandacht besteden aan de realisatie van mensenrechten en blijvend wijzen op de gedeelde verantwoordelijkheid die actoren hierin hebben. In de dialectische verhouding tussen burgerinitiatieven en sociaal werk houden beide partijen elkaar wakker. Net door elkaar blijvend uit te dagen, kunnen ze elkaar versterken.

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 7 (september), pagina 60 tot 65

• burgerinitiatieven
• opvang
• asiel

ASIEL EN MIGRATIE

Het is tijd voor een eengemaakte beschermingsprocedure

Joost Depotter

Klopt het hoera-verhaal over burgerinitiatieven wel?

Elke Plovie

Voorbij het frame 'indringer' versus 'slachtoffer'

Baldwin Van Gorp