Bijna een jaar geleden verhuisde ik naar Zweden om mijn doctoraatstudies aan te vatten aan de Universiteit van Uppsala. Verhuizen naar Zweden kwam niet aan als een grote verrassing. Ik heb altijd een fascinatie voor Scandinavië gehad: rust, natuur, gendergelijkheid, welvaartsstaat, … associeerde ik steevast met Scandinavië. Bovendien leek Scandinavië me de uitgelezen plek om me te verdiepen in de migratiestudies, mijn onderzoeksgebied. In mijn hoofd, was Zweden een land dat gekend was voor een multicultureel en progressief beleid.

Het duurde echter niet lang tot de bubbel barstte en ik besefte dat het beeld van Zweden dat we hebben als superieure, neutrale moraalridder niet altijd strookt met de werkelijkheid. Meer nog, achter de façade van de neutraliteit en progressiviteit blijkt een duistere geschiedenis te zitten, één die belicht hoe de Zweedse welvaart en sociale democratie ook te danken is aan het feit dat Zweden ook deel uitmaakte van de imperialistische keten.

BAKERMAT VAN DE RACIALE BIOLOGIE

Tijdens mijn eerste ontdekkingswandeling door Uppsala keek ik op van het aantal herdenkingspunten die er waren voor Carl Linnaeus, de 'vader van de taxonomie'. De botanicus classificeerde in de 18e eeuw echter ook mensen en zijn typologie legde de basis voor het biologisch racisme, de pseudowetenschap die het westerse koloniale en imperialistische project legitimeerde.

Maar sporen van deze geschiedenis zijn haast nergens te vinden in het straatbeeld. Integendeel, je kan doorheen de stadsbossen letterlijk in Carl Linnaeus` voetsporen treden door de Linnaeus trail te bewandelen, een koffie te drinken in Café Linné, of een middag te vertoeven in het Linnaeus museum en -tuin. Hij lijkt een nationale held te zijn, één waar de universiteit zeer trots op lijkt te zijn. In België strijden vele activisten, waaronder Collectif Mémoire Coloniale, al jaren voor de dekolonisatie van de openbare ruimte. Zij benadrukken het belang van representatie, onderwijs, contextualisatie en duiding bij plekken met een koloniale geschiedenis. Maar in Zweden blijft het stil.

Langzamerhand ontdekte ik dat Uppsala een centrum was voor het biologisch racisme. Zo werd in 1909 de Zweedse Vereniging voor Eugenetica opgericht en in 1922 het Instituut voor Raciale Biologie. Deze instituten voerden onderzoek en dissecties uit en propageerde de superioriteit van het witte Noordse ras, ten opzichte van de Sami.¹ In hun boek, Witte Melancholie, beschrijven Hübinette & Lundström hoe deze ontwikkelingen deel uitmaken van een periode waarin Zweeds zijn synoniem werd met wit zijn.² Deze phase in deze constructie van de Zweedse natie en zelfbeeld noemen zij de periode van de 'witte puurheid'. Het is de periode waarin Zweden het voortouw neemt in de raciale biologie en zichzelf beschouwt als een puur en superieur wit ras.³

Deze periode omvat ook de opbouw van de Zweedse welvaartsstaat in de eerste helft van de 20ste eeuw, wanneer er gesproken werd over folkhemmet ('het huis van het volk'). De folkhemmet-periode verwijst naar het sociaal-democratische bewind tussen 1932 en 1975 en is symbool geworden voor de Zweedse 'middenweg', de vereniging tussen de kapitalistische en socialistische ideologie. We kunnen ons echter vragen stellen wie deel uitmaakt van het 'volk' aangezien deze welvaart idealen gebaseerd waren op een concrete visie van hoe een doorsnee (lees: wit, valide en heteronormatief gezin) zou moeten leven. De welvaartsstaat is nooit een universeel project geweest, maar één die mensen omvat die de 'juiste' levensstijl belichamen. Mensen die afwijken van deze norm – bijvoorbeeld Sami, Joden, Roma, woonwagenbewoners, mensen met een beperking, enzovoort – werden gestereotypeerd, uitgesloten of met geweld onder controle gehouden.⁴ Zo voerde Zweden in deze periode verplichte sterilisaties uit waarbij 62,888 mensen, voornamelijk Roma vrouwen, gesteriliseerd werden met als doel het Zweedse ras zuiver te houden.⁵ Onvrijwillige sterilisatie werd pas verboden in 1975, maar tot 2013 werd sterilisatie echter nog steeds verplicht voor mensen die een geslachtsaanpassende operatie ondergingen.⁶

De Zweedse welvaartsstaat is nooit een universeel project geweest, maar één die mensen omvat die de 'juiste' levensstijl belichamen.

DEEL VAN DE IMPERIALISTISCHE KETEN

Andere stemmen die kritisch kijken naar de Zweedse geschiedenis vertrekken van een eerder startpunt: het koloniale verleden van Zweden. Zweden heeft toch helemaal geen koloniaal verleden, hoor ik u al denken? In de les geschiedenis leren we - indien we geluk hebben - over hoe het Afrikaanse continent tijdens de Conferentie van Berlijn verdeeld werd onder de grote koloniale mogendheden waaronder België, Duitsland, Portugal, Groot-Brittannië, Frankrijk en Italië. Het feit dat Zweden geen kolonies bemachtigde in de Scramble for Africa wordt vaak aangehaald als bewijs om de Zweedse neutrale en anti-imperialistische houding te verantwoorden. Deze houding kenmerkt de Zweedse inmenging in het huidige globale Zuiden onder de vorm van ontwikkelingshulp. Zo beschrijven Hübinette & Lundström hoe Zweden zichzelf als een superieure natie onderscheidde door hun morele steun in de onafhankelijkheidsbewegingen en ontwikkelingsprojecten in het globale Zuiden in de tweede helft van de 20e eeuw. Maar ontwikkelingshulp is nooit neutraal, integendeel kritische humanitaire studies benadrukken hoe het een vorm van neokolonialisme is die globale ongelijkheden in stand houdt.⁷

In zijn boek Riding the wave, beschrijft Torkil Lauensen de Zweedse imperiale houding als 'meegaan met de golf' van de grote koloniale mogendheden. Zweden kon zo de vruchten plukten van het imperialistische project zonder zelf kolonies te bezitten⁸. Zo werd er een bilateraal akkoord ondertekend waarin de Zweeds-Noorse koning Leopold's Association Internationale du Congo ondersteunde om vrije handel op de Congo- en Niger-rivieren te verzekeren en om de christelijke 'beschavingsmissie' te ondersteunen.⁹ Later namen Zweedse zakenmannen, soldaten en missionarissen ook actief deel aan de kolonisatie en exploitatie van natuurlijke bronnen in Congo.¹⁰

Nog voor de conferentie van Berlijn probeerde Zweden echter enkele gebieden te koloniseren. Zo zette het handelsposten op in Ghana, Zuid-Afrika en koloniseerde het in 1784 het Caribische eiland Saint-Barthélemy voor het het terug verkocht aan Frankrijk in 1878. In 1638, richten Zweedse immigranten 'Nieuw-Zweden' in Amerika op tot het overgenomen werd door Nederland in 1655. Daarna hield de relatie tussen Zweden en Amerika stand: In de 19de eeuw, emigreerde ongeveer 25% van de Zweedse bevolking, waaronder velen naar Amerika.¹¹ Torkil Lauensen beschrijft hoe de nederzetting van Zweedse en andere witte Europese immigranten bijdroeg aan de kolonisering en onderdrukking van inheemse volkeren in Amerika. Bovendien maakte de emigratie het mogelijk de lonen in Zweden hoog te houden wat sociale onrust in Zweden de kop indrukte. Settler kolonisatie in Amerika legde zo dus mee de basis voor de arbeidersbeweging; de sociaaldemocratische partij, en bijgevolg ook de welvaartsstaat.¹²

Het gebrek aan overzeese grondgebieden werd deels gecompenseerd door de Zweedse handelspositie. In 1731, werd de Zweedse Oost-Indië Compagnie opgericht, een grote tegenstander van de beter gekende Britse en Nederlandse Compagnieën. De Zweedse Compagnie verhandelde onder andere thee en (half-)afgewerkte metalen tot het werd ontbonden in 1813.¹³ Doorheen de 19e eeuw bleef Zweden echter een belangrijke handelaar met handelsposten in havens over de hele wereld. Toegang tot de lokale vrije markt berustte op overeenkomsten met koloniale grootmachten in die gebieden. Zweden voer dus letterlijk mee op de golven van het imperialisme en haalde er rijkelijk voordeel uit.

INTERNE KOLONISATIE: DE SAMI

Andere stemmen benadrukken dan weer hoe Zweden minder afhankelijk was van overzeese kolonies omdat er een grondstoffen (initieel zilver, later ijzer en koper) en goedkope werkkrachten in Zweden te vinden waren.¹⁴ Zweden heeft een lange en pijnlijke geschiedenis van onderdrukking de Sami, de oorspronkelijke bevolking van Lapland, een gebied dat zich uitstrekt over Zweden, Noorwegen, Finland en Rusland. Het is een vorm van intern kolonialisme, gebaseerd op dezelfde machtsstructuren als overzees kolonialisme: Het land werd bezet, de lokale bevolking werd uitgebuit als goedkope werkkrachten en de materialen en winst vloeiden via de nieuw-aangelegde sporen naar de metropool.

Zweden heeft een lange en pijnlijke geschiedenis van onderdrukking de Sami, de oorspronkelijke bevolking van Lapland.

De kolonisatie van Sami-gebieden ging echter verder dan economische uitbuiting. Zo werd er een gewelddadig assimilatiebeleid doorgevoerd dat berustte op o.a. verplichte sterilisaties, kinderen verplicht naar kostscholen te sturen, de Zweedse taal en het Christendom op te leggen, en werden er menselijke lichamen gebruikt en bewaard voor onderzoek in het Instituut voor Raciale Biologie.¹⁵ Vandaag bedreigen ontginningsprojecten in Noord-Zweden nog steeds de autonomie van de Sami. Zo wordt er al jaren geprotesteerd tegen de komst van een ijzermijn in Zweeds-Lapland.¹⁶ Een recent verslag van Amnesty International tikte Zweden nogmaals op de vingers voor het gebrek aan consultatie en bescherming van Sami in dergelijke projecten.¹⁷

WAT KOST HET IJZER?

Net zoals Bertold Brecht het bekritiseert in 'Wat Kost het ijzer?' haalde Zweden economisch voordeel uit handel waarvan geweten is dat het een menselijke tol eist. Zo speelde Zweden een cruciale maar een weinig-geweten rol in de Trans-Atlantische slavenhandel. Het ijzer uit de Zweedse mijnen werd bijvoorbeeld gebruikt om de ketenen te maken.¹⁸ De Zweedse economie haalde dus profijt uit de uitbuiting van slaven maar een discours dat benadrukt dat Zweden niet actief slaven verhandelde en deelnam aan kolonisatie verdoezelt dit. Economisch voordeel halen uit uitbuiting, verborgen achter de façade van neutraliteit en onschuld, herhaalde zich vaker doorheen de geschiedenis. Zweden exporteerde, ondanks hun zogenoemde neutrale positie, ijzer en machine(onderdelen) aan Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog en leverde wapens aan het Witte Leger tijdens de Finse burgeroorlog.¹⁹ Maar ook vandaag wordt de Zweedse wapenhandel bekritiseerd voor de inmenging in het conflict in Jemen. Zweden behoort tot de 30 grootste wapenexporteurs ter wereld en verkoopt onder andere wapens aan Saoedi-Arabië. Kritiek groeit aangezien deze wapens ingezet worden in aanvallen op civiele doelwitten in Jemen, een dubbele standaard gezien de rol Zweden speelt in vredesgesprekken in de regio.²⁰ Op Brechts' vraag kan dus een simpel antwoord gegeven worden: het ijzer kost mensenlevens.

ZWEEDS EXCEPTIONALISME OF WITTE ONSCHULD?

De zonnige groeten uit Zweden blijken dus een duister kantje te hebben. De welvaartsstaat die we zo ophemelen heeft een janusgezicht. Waarom is het belangrijk om dit deel van de Zweedse geschiedenis te belichten? Een koloniaal verleden (h)erkennen is belangrijk om sporen van het verleden in het heden te onthullen. Racisme, discriminatie, globale ongelijkheid en witte superioriteit hebben wortels in een koloniaal en imperiaal verleden waar raciale, etnische en gender hiërarchieën geïnstitutionaliseerd en geglobaliseerd werden. Een zelfbeeld dat berust op exceptionalisme en onschuld beweert hier vrij van te zijn en erkent niet hoe deze structuren gereproduceerd worden in de hedendaagse maatschappij. Zweeds exceptionalisme omvat het dominante zelfbeeld dat Zweden een kleurenblind en post-raciale samenleving zou zijn.²¹ Maar de realiteit is anders en er zijn geleefde verschillen tussen witte Zweden en niet-witte Zweden. De Zweedse arbeids- en woonmarkt behoren, in tegenstelling tot de verbeelding van gelijkheid, tot de meest raciaal gesegregeerde landen in het globale Noorden.²² Maar ras wordt gemeden in onderzoek en beleid. In plaats daarvan wordt de nadruk gelegd op culturele, religieuze en etnische verschillen. Ras is een sociaal construct, maar daarom zijn de gevolgen ervan niet minder echt, zo vertelde een woordvoerder van de Nationale Afro-Zweedse Vereniging.²³. Tegelijkertijd groeien bewegingen die berusten op witte superioriteit zoals extreemrechts en neo-Nazisme. De voorspelde verkiezingswinst van de Zweden-Democraten, de rechts-populistische partij, wordt geschat rond de 20% en voor het eerst wordt er gesproken over een mogelijke samenwerking met de centrum-rechtse Moderaterna, de liberalen of de Christen-Democraten.²⁴

Dit verhaal over Zweeds exceptionalisme komt overeen met wat Gloria Wekker definieert als 'witte onschuld'.²⁵ Zij beschrijft hoe er in Nederland achter de façade van een nationaal zelfbeeld dat Nederland beschouwt als een exceptioneel, onschuldig, anti-racistisch en progressief land een realiteit schuilt waarin ras de samenleving bepaalt. Het Zweedse onschuldige zelfbeeld beschouwt de groei van de Zweden-Democraten als een uitzondering die niet strookt met het internationale zelfbeeld van een superieure sociaal-democratische moraalridder. Bijgevolg wordt de recente groei van extreemrechts beschouwd als een on-Zweeds, plots en onverklaarbaar fenomeen.²⁶

Het Zweedse onschuldige zelfbeeld beschouwt de groei van de Zweden-Democraten als een uitzondering die niet strookt met het internationale zelfbeeld van een superieure sociaal-democratische moraalridder.

Integendeel, Hübinette, & Lundström benadrukken dat dit een fenomeen is dat wortels heeft in een geschiedenis waarin witheid centraal stond in het Zweedse natieproject: van het 17de eeuwse imperialisme, tot de internationale ontwikkelingshulp in de jaren 60, en tot de ontwikkeling van de welvaartsstaat die tot vandaag gebaseerd is op een exclusieve interpretatie van wie deel uitmaakt van 'het volk'.²⁷ Het Zweedse zelfbeeld als anti-racistisch en kleurenblind zorgt ervoor dat witte privilege niet kan worden benoemd. Het leidt tot een gevoel dat de anti-racistische strijd gevoerd is, wat Ahmed 'overing' noemt.²⁸ Maar de strijd wordt nog volop gevoerd.

VOETNOTEN

1. Lundström, C & Teitelbaum, B.R. (2017). Nordic Whiteness: An Introduction. Scandinavian Studies 89(2), 151-158.↑
2. Hübinette, T. & Lundström, C. (2020). Vit melankoli: en analys av en nation i kris. Makadam förlag.↑
3. Hübinette, T. & Lundström, C. (2014) Three phases of hegemonic whiteness: understanding racial temporalities in Sweden, Social Identities, 20(6), 423-437.↑
4. Hübinette, T. & Lundström, C. (2014). Ibid.↑
5. Spektorowski, A and Mizrachi, E. (2004). Eugenics and the Welfare State in Sweden: The Politics of Social Margins and the Idea of a Productive Society. Journal of Contemporary History, 39(3), 333-352.↑
6. Ahlander, J. (2017, 27 maart). Sweden to offer compensation for transgender sterilizations. Reuters. https://www.reuters.com/article/us-sweden-transgender-sterilisation-idUSKBN16Y1XA↑
7. Bogaert et al. (2019, 9 juli). Het Globale Zuiden heeft nood aan rechtvaardigheid, niet aan hulp. MO Magazine. https://www.mo.be/opinie/het-globale-zuiden-heeft-nood-aan-rechtvaardigheid-niet-aan-hulp.↑
8. Lauesen, T. (2021). Riding the Wave: Sweden's Integration into the Imperialist World System. Kersplebedeb Publishing.↑
9. Nilsson, D. (2013). Sweden-Norway at the Berlin Conference 1884–85 : History, national identity-making and Sweden's relations with Africa. Current African Issues 53. Nordiska Afrikainstitutet.↑
10. Lauesen, T. (2021). Ibid.↑
11. Lauesen, T. (2021). Ibid.↑
12. Lauesen, T. (2021). Ibid.↑
13. Lauesen, T. (2021). Ibid.↑
14. Lauesen, T. (2021). Ibid.↑
15. Swedish museum to return Sami remains to village. (2022, 17 juni). The local. https://www.thelocal.se/20220617/swedish-museum-to-return-sami-remains-to-descendents/.↑
16. Crouch, D. (2022, 22 maart). Greta Thunberg condemns 'racist' decision to let UK firm mine on Sami land. The Guardian. https://www.theguardian.com/environment/2022/mar/22/greta-thunberg-condemns-racist-decision-to-allow-uk-firm-to-mine-on-sami-land.↑
17. Amnesty International. (2022). Sweden 2021. Amnesty International Report 2021/22. https://www.amnesty.org/en/location/europe-and-central-asia/sweden/report-sweden/.↑
18. Edwards, C. (2020, 15 juni). The little-known role Sweden played in the colonial slave trade. The Local.https://www.thelocal.se/20200615/how-can-sweden-better-face-up-to-its-colonial-past/.↑
19. Lauesen, T. (2021). Ibid.↑
20. Nasser, A. (2018, 21 februari). Is Sweden complicit in war crimes in Yemen? Open Democracy. https://www.opendemocracy.net/en/north-africa-west-asia/is-sweden-complicit-in-war-crimes-in-yemen/.↑
21. Lundström, C & Teitelbaum, B.R. (2017). Nordic Whiteness: An Introduction. Scandinavian Studies 89(2), 151-158.↑
22. Tobias Hübinette & Catrin Lundström (2014) Three phases of hegemonic whiteness: understanding racial temporalities in Sweden, Social Identities, 20(6), 423-437.↑
23. Rundquist, S. (2014, 31 juli). Race to be scrapped from Swedish legislation. https://www.thelocal.se/20140731/race-to-be-scrapped-from-swedish-legislation/.↑
24. Duxbury, C. (2021, 25 Maart). Sweden's far right takes a step closer to power: Sweden Democrats leader has convinced opposition party chiefs they will need his support to gain power. POLITICO. https://www.politico.eu/article/sweden-far-right-jimmie-akesson-election-2022-step-closer-to-power/.↑
25. Wekker, G. (2020). Witte onschuld: Paradoxen van kolonialisme en ras. Amsterdam University Press.↑
26. Tobias Hübinette & Catrin Lundström (2014) Three phases of hegemonic whiteness: understanding racial temporalities in Sweden, Social Identities, 20(6), 423-437.↑
27. Tobias Hübinette & Catrin Lundström (2014) Three phases of hegemonic whiteness: understanding racial temporalities in Sweden, Social Identities, 20(6), 423-437.↑
28. Ahmed, S. (2012). On Being Included: Racism and Diversity in Institutional Life. Duke University Press.↑

• Zweden
• Zonnige groeten uit