'De kiezer heeft geen gelijk gehad', is de getande reactie van Miet Smet voor de camera's van de BRTN. Het is 24 november 1991 en de eerste Belgische staatssecretaris voor Emancipatie heeft zopas Vlaams Blok zijn electorale doorbraak zien maken. De partij tiert op een humuslaag van maatschappelijk onbehagen, een angst voor materiële deprivatie en bovenal een diepgeworteld wantrouwen tegenover migranten. Het tegenbod is een onafhankelijke Vlaamse staat 'die ondergeschikt [is] aan de volksgemeenschap' en 'opkomt voor de identiteit van het eigen volk'. Critici vertalen dat al gauw naar 'autoritarisme' en 'etnocentrisme'. En ook over de extreemrechtse posities rond vrouwenrechten zal de staatssecretaris zich zorgen maken.

De politieke aardschok van 1991 kent zijn naweeën, en in 1995 en 1999 breidt Vlaams Blok zijn electoraat stelselmatig verder uit. Gekoppeld aan de opkomst van het groene Agalev, ook een winnaar in de jaren 1990, zien sociologen de eerste contouren van een nieuwe culturele breuklijn.¹ En hoewel die getekend werd door fors verschillende waardepatronen in beide kampen, bleek ze op structureel niveau niet geworteld in de maatschappelijk-afgelijnde groepen die het land tot dan toe electoraal hadden verdeeld. Plots werden nieuwe criteria politiek beduidend: opleidingsniveau of werklogica, bijvoorbeeld, maar óók gender. Zo bestaat het electoraat van Agalev in 1995 voor 58,6% uit vrouwen, terwijl dat van Vlaams Blok slechts 37,2% vrouwen telt.

'KINDEREN BAREN EN OPVOEDEN'

De oorsprong van deze 'radical right gender gap' was lange tijd het onderwerp van heel wat academische palavers. Vaststaat dat de eerste Vlaams Blok-kiezers zich vooral tot het migratiestandpunt van de partij aangetrokken voelden.² Alleen leert een snelle blik op het ISPO-verkiezingsonderzoek van 1995 ons dat er voor anti-immigratiesentimenten op dat moment geen statistische verschillen tussen man en vrouw kunnen worden vastgesteld. Dat verschil bestaat er overigens wel bij alle surveyvragen rond de gelijkheid tussen man en vrouw, waarbij de vrouwen – niet geheel verwonderlijk – positiever naar de emancipatievraagstukken kijken.

Een studie van de Amerikaanse politicoloog Terri Givens³ toont aan dat net daar het schoentje knelt: het zijn niet de waarden noch de beroepsklasse die de initieel genderkloof bepaalden, maar simpelweg de extreemrechtse partijen zelf. Want net als rond andere extreemrechtse partijen hangt rond Vlaams Blok op dat moment een geur van vrouwonvriendelijkheid. En inderdaad, men kan dat Vlaams Blok van de jaren 1990 gerust omschrijven als een 'anti-emancipatorische' partij, groot geworden uit een stil onmin tegen het postmaterialisme van mei '68. Het Blok verdedigt een uitdrukkelijk particularistische vorm van de Vlaamse mores tegen alle uitspattingen van de late moderniteit. In zijn beginjaren verzet de partij zich dan ook nadrukkelijk tegen de tweede golf van het feminisme; volgens zijn Kaderblad een beweging van 'steevast dezelfde lesbische trutten' en van 'vrouwen die hun vrouwelijkheid beu zijn'.⁴

In zijn beginjaren verzette Vlaams Blok zich tegen het feminisme; een beweging van 'steevast dezelfde lesbische trutten'.

In haar beginselverklaring roept de partij bij wijze van alternatief op tot een herstel van het traditioneel gezin, 'waarvan de waarde maatschappelijk erkend en gewaarborgd wordt door het huwelijk tussen man en vrouw'.⁵ Dat dat gezin meteen ook zijn leidmotief vindt in het tegengaan van de de nataliteit resoneert met de kern van een autoritaire en doelmatige ideologie. Enkel door productieve arbeid⁶ verwerft een mens rechten, en de zelfverwezenlijking van man en vrouw komt neer op productie en reproductie. 'Wij geloven nog in de moeder, die liefhebbende vrouw en echtgenote, die heerlijke minnares, die fantastische kokkin, die huisvlijt paart aan offerzin in de belangrijkste aller taken: kinderen baren en opvoeden', vat voormalig partijsecretaris Jaak Peeters⁷ het Vlaams Blok-standpunt in 1984 gedrongen samen. Op het gezinscongres van 1991 wordt die visie politiek vertaald: een opvoedersloon voor thuiswerkende moeders, een belastingverlaging voor kroostrijke gezinnen, extra stemmen per minderjarige kinderen (één voor de vader voor elke zoon, en één voor de moeder voor elke dochter) en een verbod op 'abortieve' voorbehoedsmiddelen. Abortus zelf is (en blijft⁸) een vorm van 'volksverraad', omdat elk ongeboren leven deel uitmaakt van het eigen volk.⁹

'TE MOOI VOOR EEN HOOFDDOEK'

De Gemeinschaft van traditionele huiseconomieën die Vlaams Blok voor ogen heeft, blijkt echter te botsen met de noden van de 21e eeuw, en niet in het minst met de opvattingen van veel vrouwen. Al in 2002 erkent de partij dat het inschakelen van vrouwen op de arbeidsmarkt 'op korte termijn [tegemoet] komt […] aan de behoefte van de werknemers [sic] aan meer arbeidskrachten'.¹⁰ 'De vrouw' wordt in de partijprogramma's steeds vaker vervangen door 'de ouders', al is die accentverschuiving niet geschraagd op een veranderend waardenpatroon. Men pleit bijvoorbeeld wel voor een opvoedersloon voor de thuiswerkende 'ouder', maar er wordt in een beweging gewaarschuwd dat 'als men vrouwen nog meer onder druk zet om deel te nemen aan het arbeidsproces, het geboortecijfer nog verder [zal] dalen.'

Vlaams Belang slaagt er nu in om enkele appels van de feministische beweging te rijmen met zijn migratiestandpunten: 'femonationalisme'.

Bij zijn cosmetische vervelling tot 'Vlaams Belang' in 2004 worden de bezems en bokshandschoenen echter verder opgeborgen. De partij slaagt er bovendien in om, hetzij selectief, enkele appels van de feministische beweging te rijmen met zijn migratiestandpunten. 'Femonationalisme', heet dat volgens critici: een instrumentalisering van vrouwenrechten om de eigen politieke agenda door te drukken, en vaak geviseerde bevolkingsgroepen te stigmatiseren. Vlaams Belang maakte er zich meester over, denk maar aan de slogans 'Te mooi voor een hoofddoek' of 'Bescherm onze vrouwen', maar net zo goed de poging om de strijd tegen straatintimidatie exclusief te framen als een inburgeringsprobleem van 'vrouwonvriendelijke culturen, zoals de islamitische'.¹¹ De onderliggende gedachte is steeds dat de emancipatie van vrouwen wordt belet door massa-immigratie.

Ook intern zocht de partij naar een nieuwe balans. In het traditionele mannenbastion dat Vlaams Blok was, was een meerderheid van de vrouwelijke kandidaten op de kieslijsten ofwel echtgenoot of partner van een mannelijke militant, ofwel secretaresse op het partijsecretariaat.¹² Later sloten ook meer 'externe' kandidaten, zoals Marie-Rose Morel of Barbara Pas zich aan. Zij groeiden geleidelijk uit tot boegbeelden van de partij en gaven haar een vrouwelijker gelaat. De 1/12 vrouwelijke Kamerleden die het Vlaams Blok in 1991 telde zijn er intussen 7/18 geworden, al moet hier natuurlijk ook rekening worden gehouden met de intussen ingevoerde quota op de kieslijsten.

'GEEN GROTERE VERDEDIGERS VAN VROUWENRECHTEN'

Heeft extreemrechts met die ingrepen de stempel van vrouwonvriendelijkheid afgewassen? Het valt buiten de reikwijdte van deze bijdrage om de oorzakelijkheid daarvan na te gaan. Wat evenwel opvalt is dat Vlaams Belang intussen een electoraat heeft bijeengesprokkeld dat voor 49% uit vrouwen bestaat. Extreemrechts heeft de genderkloof na 30 jaar klaarblijkelijk gedicht; dat terwijl een stem voor culturele antipode Groen wél nog 'gendered' lijkt (FIGUUR 1).

De partij wordt daarbij allicht een handje geholpen door het sociologisch klimaat. De winst die Vlaams Belang doorheen de jaren op de traditionele partijen heeft geboekt, gebeurde vaak bij de economisch meest kwetsbare kiezersgroepen. Zij zijn vaak 'verliezers van de moderniteit', die vanwege de onzekerheid niet langer tot het proletariaat, maar een 'precariaat' behoren. Men vindt die verliezers het meest bij laaggeschoolde handarbeiders, die beduidend vaker man zijn, omdat zij in een geglobaliseerde arbeidsmarkt tegen een hoger risico op welvaartsverlies aanlopen. Ongeschoolde vrouwen komen mede door traditionele rollenpatronen eerder terecht in de dienstensector, zoals de zorg- of de huishoudsector, waarvan de productie moeilijker verplaatst kan worden. Zij blijven 'beschermd' en daarmee meer buiten het bereik van extreemrechts.

Het wordt evenwel steeds meer aangenomen dat ook het werk binnen de dienstensector precairder wordt, vooral ook omdat arbeidscontracten sinds de eeuwwisseling steeds flexibeler werden ingevuld. Diepgewortelde rollenpatronen maken dat vrouwen, en vooral ongeschoolde vrouwen, vaker voor deeltijdse posities kiezen (42,1% ten opzichte van 11,6% voor mannen¹³), ofwel voor lossere vormen van arbeid, zoals tijdelijk werk of dagcontracten.¹⁴ Op een algemene precariteitsschaal scoren vrouwen in België een stuk slechter dan mannen (0.34 versus 0.24¹⁵). Dat 'vrouwelijke dienstenprecariaat', maakt dat de structurele basis voor een extreemrechtse stem intussen stillaan in evenwicht komt tussen man en vrouw. Vlaams Belang mag daarmee typisch vrouwelijke beroepsgroepen van laaggeschoolden, denk aan kassiersters, schoonmakers of opvoedsters, tot zijn trouwste achterban rekenen.

Vlaams Belang mag typisch vrouwelijke beroepsgroepen van laaggeschoolden, denk aan kassiersters, schoonmakers of opvoedsters, tot zijn trouwste achterban rekenen.

De partij weet allicht als geen ander dat ze niet in haar oude gewoontes kan hervallen om die net verworven balans in stand te houden. Oude stokpaardjes zoals het abortusstandpunt, dat overigens onveranderd bleef¹⁶, zijn zorgvuldig uit het partijprogramma geschrapt, terwijl de gelijkheid tussen man en vrouw onder de hoofding 'Islamisering stoppen'¹⁷ werd ingepast. Enige betichting van vrouwonvriendelijkheid werd volgens Vlaams Belang zelf overigens steeds als onwaar afgedaan. Of dat meent toch Kamerlid Barbara Pas, die zich onlangs nog liet ontvallen dat 'er geen grotere verdedigers van vrouwenrechten [bestaan] dan partijen zoals de onze'.¹⁸

Dit artikel verscheen ook op Sway, het magazine van de Faculteit Sociale Wetenschappen aan de KU Leuven.

EINDOTEN

1. Swyngedouw, M. (1992). Waar voor je waarden: de opkomst van Vlaams Blok en Agalev in de jaren tachtig. Leuven: KU Leuven. Sociologisch onderzoeksinstituut.↑
2. Swyngedouw, M. (1992). Ibid.↑
3. Givens, T. E. (2004). The Radical Right Gender Gap. Comparative Political Studies, 37(1), pp. 30-54.↑
4. Van Haegendoren, M., Leye, E., & Verstappen, L. (1994). Jaarboek van de Vrouw 1993. De situatie van de vrouw in Vlaanderen, anno 1993. Leuven/Apeldoorn: Garant.↑
5. Vlaams Belang. (2022, 30 augustus). Beginselverklaring. https://www.vlaamsbelang.org/beginselverklaring.↑
6. Swyngedouw, M., & Van Craen, M. (2002). Vlaams Blok en de natiestaat. Het rechts-radicale Vlaams-nationalisme onder de loep. Fédéralisme-Régionalisme, 2(1). Vlaams Blok. (1990). Manifest van het rechtse Vlaams-nationalisme: Grondbeginselen. Brussel: Vlaams Blok.↑
7. Vanden Daelen, V., & Demoor, M. (2002). Vrouwbeelden in het Vlaams Blok. Gent: RUG. Centrum voor genderstudies.↑
8. VRT NWS (2022, 26 juni). Nu debat over (versoepeling van) abortus opnieuw oplaait: zo staan CD&V en Vlaams Belang er anno 2022 tegenover. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/06/26/sammy-mahdi-abortus/.↑
9. De Wit, G. (2003). De baarmoeders van extreemrechts. https://www.doorbraak.eu/gebladerte/10906f57.htm. 10.. Vlaams Blok (2002). Platformtekst 1 mei. Brussel: Vlaams Blok.↑
10. Vlaams Belang (2022, 31 augustus). Strijd tegen seksuele straatintimidatie: 'Inburgeringsbeleid aanscherpen.' https://www.vlaamsbelang.org/nieuws/strijd-tegen-seksuele-straatintimidatie-inburgeringsbeleid-aanscherpen.↑
11. De Coninck, D. (2003, 10 mei). Een simpele vraag. Wie zijn de vrouwen bij het Vlaams Blok? https://www.demorgen.be/nieuws/een-simpele-vraag-wie-zijn-de-vrouwen-bij-het-vlaams-blok~ba8d0867/.↑
12. Statbel. (2022, 31 maart). Deeltijds werk. https://statbel.fgov.be/nl/themas/werk-opleiding/arbeidsmarkt/deeltijds-werk.↑
13. Quintelier, E. (n.d.) Wie heeft tijdelijk werk? Een studie naar het profiel en de evolutie van loontrekkenden met tijdelijk werk (1999-2018). Brussel: FOD Economie.↑
14. Vanroelen, C., Gevaert, J., Huegaerts, K., De Moortel, D., Balogh, R., Bosmans, K., Van Aerden, K., Vos, M., & Vanderleyden, J. (2020). Precair werk in België. Brussel: VUB Interface Demography Research Group.↑
15. VRT NWS (2022, 26 juni). Nu debat over (versoepeling van) abortus opnieuw oplaait: zo staan CD&V en Vlaams Belang er anno 2022 tegenover. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/06/26/sammy-mahdi-abortus/.↑
16. Vlaams Belang (2019). Eerst Onze Mensen. Verkiezingsprogramma 2019. Brussel: Vlaams Belang.↑
17. Vlaams Belang (2023, 6 januari). 'Partijen als het Vlaams Belang zijn de grootste verdedigers van vrouwenrechten'. https://www.vlaamsbelang.org/nieuws/partijen-als-het-vlaams-belang-zijn-de-grootste-verdedigers-van-vrouwenrechten.↑

• vrouwen
• feminisme
• Vlaams Belang