Er is een groot tekort aan wetenschappelijke analyse over het fenomeen van Online Genetwerkte Belaging. Het onderzoek is dan ook niet gemakkelijk en het systeem van de sociale media blijft ondoorzichtig. Bovendien vraagt de complexiteit van sociale netwerken om een interdisciplinaire aanpak. In dit artikel zetten we een aantal studies op een rij en werpen we een blik op Online Genetwerkte Belaging in België.

'DE NIEUWE WAAKHONDEN'

De eerste studie over Online Genetwerkte Belaging van Alice E. Marwick en Robyn Caplan kwam er vanuit puur feministische verontwaardiging. In hun studie in Feminist Media Studies (2018) analyseren ze het discours van de online 'man sphere' in de VS. Aanleiding was het boek Tropes vs. Video Games (2013) van de Canadees-Amerikaanse blogger Anita Sarkeesian. Zij had de seksistische stereotypes in de gamewereld blootgelegd, en dat was niet naar de zin van gamers, macho's en vrouwenhaters. De controverse kreeg de naam 'Gamergate'. Sarkeesian moest op de sociale media de ene na de andere aanval incasseren.

In hun studie namen Marwick en Caplan de verdediging op voor haar. Na uitgebreid litteratuuronderzoek wisten ze de vinger op de wonde te leggen: ze definieerden Online Genetwerkte Belaging als 'intimiderend gedrag dat vaak genetwerkt is, namelijk gecoördineerd en georganiseerd.' Ze wezen op de technieken van mannenrechtenactivisten, zoals 'doxing' (het online publiceren van persoonlijke informatie), wraakporno (het verspreiden van intieme foto's zonder toelating), 'social shaming' en intimidatie. Een andere constante: het zijn overwegend vrouwen die aangevallen worden, en dan vooral gekleurde en queervrouwen. Online intimidatie komt ook vaak voor bij vrouwen in publieke beroepen, zoals journalisten en politici. Ze wordt gebruikt om toezicht te houden op het onlinegedrag van vrouwen. Dit kan een huiveringwekkend effect hebben op hun deelname aan het publieke debat, zowel online als offline. 'De nieuwe waakhonden', dus.

De auteurs ontleden de groepvorming rond de term 'misandrie'. Macho's en vrouwenhaters wentelen zich in een slachtofferrol en maken een omkering van de maatschappelijke realiteit. Misogynie is niet het probleem, volgens de aanvallers, maar misandrie. Dat soort omkeringen van frames is frequent in het discours van belagers. In een historisch overzicht pinnen Marwick en Camplan het ontstaan van van Online Genetwerkte Belaging in de usenet nieuwsgroepen uit de jaren 1990. Ook daar was die omkering van het discours al aanwezig in 'soc.men' en 'soc.singles' (Marwick en Caplan, 2018).

HOE ONLINE BELAGING WERKT

De tweede publicatie van Alice E. Marwick over het onderwerp verscheen drie jaar later in 'Social Media + Society' (2021). Ze besteedt er aandacht aan de vele minderheidsgroepen die het slachtoffer zijn van Online Genetwerkte Belaging. Ze geeft er het verhaal van Elise, een jonge Aziatisch-Amerikaanse muzikante die op Twitter een racistische stereotypische reclame bekritiseerde van een Chinees restaurant, uitgebaat door witte ondernemers, dat zich in de markt zette als veel properder dan de andere Chinese restaurants. Je moest er bij wijze van spreken geen voedselvergiftiging riskeren. Elise kreeg een hoop bagger over zich heen en werd zélf als racistisch weggezet. Opnieuw die omkering.

De luidste roeper ('amplifier') lanceert de aanval op de overtreder ('target'), en wordt daar dan door een groot aantal van de groepsleden in gevolgd.

In deze publicatie rapporteert Marwick over 28 diepte-interviews die ze deed met slachtoffers van Online Genetwerkte Belaging en over 9 interviews met Trust & Safety-werkers van sociale mediaplatformen. Het model dat daaruit voortkwam, is verhelderend (FIGUUR 1).

FIGUUR 1 kan je als volgt lezen: iemand uit een groep gelijkgestemden ('networked audience') uit online zijn verontwaardiging over het feit dat iemand op het internet de normen en waarden van de groep heeft overtreden (accusation norm violation). De luidste roeper ('amplifier') pikt daar op in en lanceert de aanval op de overtreder ('target'), en wordt daar dan door een groot aantal van de groepsleden in gevolgd. Waar Marwick voorheen al de term 'networked harassment' gebruikte, spreekt ze nu over 'morally-motivated networked harassment' (afgekort als MMNH).

Volgens het MMNH-model heeft zulke belaging drie uitkomsten. Ten eerste, hebben slachtoffers van belaging af te rekenen met depressie, angst en andere negatieve emoties. Ten tweede, leiden deze emotionele gevolgen vaak tot zelfcensuur, waardoor ze minder hun onlinepubliek opzoeken. Tot slot, versterkt belaging de normen van deelnemende netwerken en verstevigt het de grenzen tussen hen en de anderen. (Marwick, 2021).

ERNSTIGE GEVALLEN IN VLAANDEREN

Mediaonderzoek over de Vlaamse context op mijn blog bevestigt wat Marwick en Caplan poneerden. Ik onderzocht recente, ernstige gevallen van Online Genetwerkte Belaging in de media en op Twitter/X. Onder de slachtoffers zaten vier vrouwelijke journalisten/schrijvers (Tanja Milevska, Samira Atillah, Dalilla Hermans en Jihad Van Puymbroeck), één politica (Zakia Khattabi), één vrouwelijke ambtenaar bij de Dienst Vreemdelingenzaken (B.M.), twee mannelijke journalisten (Arthur Joos en Stavros Kelepouris), en één wetenschapper (Marc Van Ranst). Dubbel zoveel vrouwen als mannen dus. De helft van de vrouwen is gekleurd.

Onder de slachtoffers in Vlaanderen zitten 4 vrouwelijke journalisten/schrijvers, 1 vrouwelijke ambtenaar, 2 mannelijke journalisten en 1 wetenschapper.

We zien dat Online Genetwerkte Belaging heimelijk georkestreerd kan worden. Dries Van Langenhove was de case waar dat aan het licht kwam. Die orkestratie was onder andere het geval bij Jihad Van Puymbroeck. De aanvallen op haar werden gelanceerd vanuit de gesloten Facebookgroep van Schild & Vrienden en hun kanaal in Discord, een chatapplicatie die vooral gebruikt wordt door gamers. Die onthulling hebben we te danken aan het onderzoekswerk van VRT-journalist Tim Verheyden voor het duidingsprogramma Pano. Naar aanleiding van die reportage startte het parket van Oost-Vlaanderen een strafonderzoek naar Schild & Vrienden in september 2018.

In mijn blog vergelijk ik ook de intimidatie van de ambtenaar B.M. en politica Zakia Khattabi, met wie ik contact opnam via mail. Daaruit bleek dat het samenspel van berichtgeving in de reguliere media en belaging op Twitter/X elkaar versterken. Journalisten laten zich meeslepen met het Twitter/X-gebeuren. Ze berichten over posts op Twitter/X, zonder na te denken over de mogelijke gevolgen. Het is tegenwoordig zelfs een gangbare journalistieke praktijk om content van sociale media in te bedden in de online artikels. Dat verslag, of die inbedding, wordt dan op Twitter opnieuw opgepikt door de belagers om een nieuwe ronde aanvallen in te zetten. Een een-tweetje tussen belagers en journalisten, als het ware. Een onpartijdig verslag van het debat op Twitter/X heeft dat versterkend effect niet. Het kan niet als munitie gebruikt worden. Het vermoeden bestaat dat in het geval van Zakia Khattabi ook offline genetwerkt werd ter voorbereiding van de online belaging, maar hard bewijs ontbreekt vooralsnog. Dit soort praktijken zou systematisch verder onderzocht moeten worden.

HAATSPRAAK OP TWITTER/X NEEMT TOE SINDS ELON MUSK

Afgelopen zomer werd de interdisciplinaire studie 'The Anatomy of (In)direct harassment' gepresenteerd op de Summer School and Data Sprint in Amsterdam over het 'Digital Method Inititiative'. De studie maakt een analyse van het Twitter Help Center. Daaruit blijkt dat de moeilijkheden om Online Genetwerkte Belaging juridisch te vervolgen, ingeklonken zit in de de beperkingen van de gebruiksvoorwaarden van Twitter/X. In de praktijk mag een gebruiker slechts maximaal vijf intimiderende incidenten melden. Er is geen mogelijkheid om op het Twitter Help Center te melden dat men namens meerdere accounts wordt lastiggevallen.

Er is geen mogelijkheid om op het Twitter Help Center te melden dat men namens meerdere accounts wordt lastiggevallen.

Hoewel haatspraak altijd al aanwezig was op Twitter, nam het sterk toe sinds Elon Musk de moderatieregels heeft aangepast. In de studie baseren de auteurs zich op de 'embodied experience' van drie slachtoffers: Eirliani, Anne Collier en Lesley Podesta. Deze drie werknemers van Twitter/X namen ontslag toen ze zagen dat het de verkeerde kant opging met de moderatie na de overname door Elon Musk. Daarna werden ze plots belaagd door een zwerm gebruikers op Twitter/X. Een doelgerichte analyse van 126.984 tweets, geplaatst tussen 7 december 2022 en 5 mei 2023, toont aan hoe ze onderdeel werden van een intimidatiecampagne, geïnitieerd door Elon Musk himself.

Dat blijkt duidelijk uit het tijdsverloop van de belaging. Op 8 december 2022 publiceerde Anne Collier de ontslagbrief van drie leden van de Trust and Safety Council (een adviesraad van 100 externe experts en organisaties op het vlak van online veiligheid en contentmoderatie). Daarin legde ze de reden van hun ontslag uit, namelijk de toename van haatspraak op Twitter/X. De dag daarop antwoordt Mike Cernovich, een bekende complotdenker, op de tweet van Anne Collier met de boodschap: 'Jullie horen allemaal in de gevangenis'. Daarbij suggereerde hij dat de Adviesraad twee jaar eerder materiaal met pedoseksuele inhoud had laten passeren. Dit klopt totaal niet. De Adviesraad had niet de bevoegdheid om content tegen te houden. De moderatie was zaak van het dagelijks beheer. De Adviesraad had enkel een adviserende rol.

Een uur later pikte Elon Musk daar op in met de tweet: 'Het is een misdaad dat ze jarenlang hebben geweigerd actie te ondernemen tegen kinderuitbuiting!'. Ook Musk stelde de leden van de Adviesraad hier indirect voor verantwoordelijk. In de 24 uur die volgden werden de drie vrouwen vermeld of getagd in een toenemende 'zwerm' van tweets, met beledigingen, laster en bedreigingen met doxing en fysieke agressie. Bovendien werden 2.198 memes gepost, alsook andere beelden van de drie vrouwen, dikwijls goedkope vervalsingen, om hen te beschadigen. Allemaal zaken die de moderatieregels van Twitter/X overtraden. 's Anderendaags ontsloegElon Musk de volledige Adviesraad. Maar er werd nooit ingegrepen.

Hoewel gebruikers van Twitter/X wel toegang hebben tot de gebruiksvoorwaarden waaraan ze zich moeten houden, hebben ze geen toegang tot de implementatie en de toepassing ervan, laat staan dat ze ooit hun zeg konden doen over de formulering van die regels. Moderatie gebeurt centraal aan de voorwaarden gesteld door de netwerkbeheerder, in dit geval ook de netwerkeigenaar. Bovendien blijven de gebruikers niet in het bezit van hun eigen data, noch hebben ze inzage in de algoritmen die hun content publiceren: waar, wanneer, aan wie, in welke volgorde, enzovoort.

Moest Twitter/X een land zijn, dan was het een totalitaire dictatuur. Er bestaan zelfs geen schijnverkiezing van vertegenwoordigers van gebruikers zoals in de voormalige Oostblok-landen. Vertegenwoordigers van de gebruikers worden door de CEO's zelf aangeduid en naar goeddunken weer ontslagen. De faciliteiten die ze zich toe-eigenen qua surveillance zijn vergelijkbaar met de faciliteiten van de 'Stasi' en ze blijven even onzichtbaar. Ze hebben heel veel geld en heel veel macht. Toch willen die CEO's de indruk hoog houden dat het een democratisch netwerk is.

Hoe de sociale media Online Genetwerkte Belaging ongefilterd broadcasten, zou niet alleen grondig onderzocht moeten worden, de strijd tegen dat soort achterbakse praktijken is een plicht voor elke democraat. De Anti Defamation League is die strijd al begonnen en voert ze ook online op Twitter/X zelf. Guerilla online, waarom niet?

REFERENTIES

• Digital Methods Initiative (2023), The Anatomy of (In)direct harassment.
• Morell, Mayo (2016), The free culture and 15M movements in Spain: Composition, social networks and synergies.
• Marwick, Alice E. & Robyn Caplan (2018), Drinking male tears: language, the manosphere, and networked harassment, Feminist Media Studies, 18:4, pp. 543-559.
• Marwick, A. E. (2021), Morally Motivated Networked Harassment as Normative Reinforcement. Social Media + Society, 7(2).
• Schradie, Jen (2018), The Digital Activism Gap: How Class and Costs Shape Online Collective Action, Social Problems, Volume 65, Issue 1, pp. 51-74.
• Stubbs, Paul (1998), 'Conflict and Co-Operation in the Virtual Community: eMail and the Wars of the Yugoslav Succession', Sociological Research Online, vol. 3.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 8 (oktober), pagina 12 tot 16

• Elon Musk
• belaging
• Twitter

HET TOXISCHE PUBLIEKE DEBAT

De virtuele atoombom op vrouwen

Meyrem Almaci

Hoe Online Genetwerkte Belaging werkt

Daniël Verhoeven

Vrije meningsuiting: te belangrijk om absoluut te zijn

Jef Verschueren

SLAPPs: een gevaar voor de democratie

Dirk Voorhoof

Zet de pers zich steeds vaker zelf in de zeik?

Peter Van Aelst

Mag er nog sociaal overleg en syndicale actie zijn?

Rik Vancoillie