HET HERSTEL VAN DE UITGEMERGELDE STAAT

De zaken opnieuw onder controle krijgen, is een eerste stap naar herwonnen weerbaarheid. Chandran Nair schreef in The Sustainable State dat de staat het sociale instituut is met de beste combinatie van autoriteit, verantwoording en legitimiteit.¹ In een crisis zijn staten onmisbaar. In Spanje was het nodig om privéklinieken te nationaliseren, in Italië om Alitalia in handen te nemen en in het VK werden de spoorwegen tijdelijk gehernationaliseerd. Premier Boris Johnson zei dat er dan toch zoiets als een samenleving bestaat. In Engeland is dat zoals vloeken in de neoliberale kerk.

De stuurknuppel terugnemen lost nog niets op, maar het geeft kansen. Neem nu reizen binnen de EU. De 'vrije markt' heeft ons op uitbuiting gebaseerde, spotgoedkope korteafstandsvluchten gegeven, zelfs al is 62% van de Europeanen nu van mening dat die beter afgeschaft worden.² Een overheid die de vliegtuigen en treinen beheert, die kan doen wat nodig én gewenst is. Orders voor nieuwe vliegtuigen schrappen of afbouwen, méér investeren in snelle spoorlijnen en nachttreinen, de oneerlijke concurrentie met lagere taksen voor vliegtuigbrandstof afschaffen en investeren in heropleiding naar een andere sector voor heel wat mensen die nu in de luchtvaart werken. De Oostenrijkse overheid wil het reddingsgeld voor Austrian Airlines koppelen aan klimaatdoelen zoals minder korteafstandsvluchten, betere samenwerking met treinmaatschappijen, gebruik van de meeste ecologische brandstof en hogere belastingen.³ Wat ook kan is dat overheden zoals de Belgische enkel geld naar luchtvaartmaatschappijen sturen, geen controle krijgen, de crisis een transfer van ons geld naar aandeelhouders gaat worden en dat het ook na de crisis een factor goedkoper zal zijn om naar Barcelona of Berlijn te vliegen dan te treinen. Dit laatste scenario lijkt helaas het meest realistische, maar het eerste is wel mogelijk – mits politieke wil.

HET DEMOCRATISEREN VAN DE VERSTERKTE STAAT

Het gebrek aan burgerparticipatie in het beleid was de hoofdreden waarom The Economist de staat van onze democratie degradeerde tot 'flawed', waardoor België nu de zwakste democratie van West-Europa is en lager scoort dan pakweg Botswana en Taiwan.⁴ Het beleid in België is vooral een compromis tussen partijleiders. Macht moet van zowel aandeelhouders als partijleiders terug naar burgers vloeien. Innovatieve en goede voorstellen bestaan: van de details die David van Reybroeck in Tegen verkiezingen geeft tot de krachtige slogans van Extinction Rebellion.⁵ De experimenten met lotingen van burgers in Duitstalige België zouden zelfs de goedkeuring van Aristoteles krijgen, volgens The Economist.⁶ Steden en coöperatieven hebben ook een belangrijk rol te spelen, maar voor we te ver afdwalen van het thema van dit artikel: naast versterking van staten is ook een verdieping van de democratie nodig om vele grote uitdagingen van onze tijd aan te gaan.

GEOPOLITIEK REALITY-CHECK

De coronacrisis zet een turbo op een proces dat al decennia bezig is: macht schuift naar Oost-Azië. Toen de EU Italië liet stikken, kwam China te hulp. Jack Ma, de rijkste Chinees, helpt de Amerikanen méér dan Donald Trump. De wereld kreeg dankzij een lab in Shanghai een cruciale tijdwinst in de race naar een vaccin. Ook kennis schuift op naar Oost-Azië. Een IQ-score is niet zo absoluut als ze lijkt, maar dit is de huidige top zes van de wereld: Singapore, Hong Kong, Taiwan, Zuid-Korea, Japan en China.⁷ Dat is geen toeval. De VS, gezakt tot plaats 27 op de IQ-ladder, is een samenleving in verval. Terwijl het land implodeert keert China naar buiten, onder de noemer van de Nieuwe Zijderoute. De EU is zoals een schilderij van Jackson Pollock: waardevol, kleurrijk en viriel maar ook chaotisch: het ene land keert naar binnen, het andere naar de VS, nog een ander naar China en/of Rusland en velen naar een beetje van dat alles. Kishore Mahbubani, de voormalige VN-ambassadeur van Singapore, vatte het goed samen: het Westen heeft verloren van Oost-Azië, maar het zit nog in de ontkenningsfase. Tijd om onze kop uit het zand te steken.

ONZE EXPORT-IMPORT AFHANKELIJKHEID

We hebben het gros van de ontginning en productie die we wél nog nodig hebben om in onze torenhoge consumptiebehoeften te voorzien bewust geëxporteerd. Een gelekte Wereldbank-memo omschreef al in 1991 hoe de vuilste ontginning en productie best naar de 'onder-vervuilde' landen zou verhuizen, waar de doden goedkoper zijn (hun woorden).⁸ Een voorbeeld is het uranium voor Franse en onze kerncentrales. Dat kwam vroeger uit 200 uraniummijnen in Frankrijk, maar nu uit landen zoals Niger.⁹ De kosten (doden, vervuiling) voor een ander, de baten (kernenergie) voor ons.

De achilleshiel van die strategie is dat ze 100% afhankelijk is van een vlotte wereldhandel. De exponentiële groei daarvan maakt exponentieel groeiende en almaar meer gewelddadige over-ontginning mogelijk. Maar de 'onder-vervuilde' landen van vroeger weigeren enerzijds ons sprokkelbos en anderzijds ons afvalkot te spelen. Toen China geen plastic afval uit Europa meer toeliet stapelde het in onze havens op. Door de coronacrisis komt ook de import in het gedrang. Vandaag zegt Vietnam dat het geen rijst meer zal exporteren. Kazachstan verbood tijdelijk de graanexport. De Europeaan mag dan nog toiletpapier hamsteren, het zal niet volstaan voor de hoeveelheid stront aan de knikker als onze invoer stokt.

Dit gaat over veel meer dan voedsel. Een tragikomisch voorval kregen we in eigen land voorgeschoteld in de mondmaskersaga. Wat mij vooral frappeerde was de ideologische spreidstand van minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open VLD). Haar politieke familie blinkt al decennia uit in méér uitbesteding naar lageloonlanden, méér globalisering en méér wereldhandel. Nu zei ze dat we die mondmaskers beter zelf zouden maken.

De ongemakkelijke waarheid, waar ik het al in 2017 in mijn boek Frontlijnen. Een reis langs de achterkant van de wereldeconomie over had, is dat door decennia van over-globalisering de EU de meest globaliserings-gevoelige regio van alle regio's is.¹⁰ Meer dan 40% van wat we dezer dagen eten, groeit op een ander continent. Ja, we exporteren ook heel veel voedsel, maar die vaten communiceren niet met elkaar. Je kunt de export van varkensvlees naar Zuid-Korea niet verlagen om een gedaalde import van boontjes uit Kenia te compenseren. Binnen Europa blinkt België uit in export-import afhankelijkheid. Binnen België hangt Vlaanderen af van transfers uit … Wallonië.

Ook belangrijk om nu al rekening mee te houden: als dit coronavirus uitgeraasd is, staat het volgende virus al klaar. Wetenschappers denken dat dit virus slechts het begin is van meer van dit soort globale pandemieën, door een mix van vernietiging van de habitat van wilde dieren, industriële veeteelt en te veel mensen die zich te snel te ver verplaatsen.¹¹ In Nederland leggen 170 wetenschappers de schuld van de schaal van deze pandemie bij het 'neoliberale model', want dat vereist 'een steeds maar groeiende circulatie van goederen en mensen, ongeacht de talloze ecologische problemen en de toenemende ongelijkheid die dit veroorzaakt'.¹²

EEN SOLIDAIRE EN WEERBARE ECONOMIE

Er is niet één magische oplossing voor al deze problemen. Er bestaat een waaier aan alternatieven, van klein tot grootschalig en we hebben ze waarschijnlijk allemaal nodig. Helpt het als meer mensen een moestuintje beginnen? Ja, maar wat dat betreft trek ik zelf de excuuskaart van een gebrek aan kennis, wil en tijd. Mijn favoriete lokale productie komt van plukboerderijen. In Vlaanderen bestaan al meer dan 50 slimme boeren die lokaal een extreem divers aanbod van groenten, fruit en kruiden produceren voor telkens honderden mensen en waar je op elk moment naar toe kunt om te oogsten wat je nodig hebt.¹³ Onze boer is zo'n modelboerderij dat Europese media zoals Politico en ook Canvas al kwamen kijken.¹⁴

We moeten op grotere schaal naar productieve en diverse agro-ecologische landbouw, zoals Luc Vankrunkelsven en Renaat Devreese op BoerenStrijdDag uitlegden.¹⁵ We moeten die agro-ecologische ommekeer ook op Europees niveau versterken.¹⁶ Onderzoek toont aan dat dankzij de enorme diversiteit aan gronden en klimaten binnen Europa een volledig agro-ecologische landbouw de volledige Europese bevolking zou kunnen voeden.¹⁷ Sterkere samenwerking binnen Europa zou van #MadeInEurope de norm kunnen maken. Eerlijke koffie, banaan, cacao en dergelijke invoeren blijft natuurlijk zinvol, maar kiwi's uit Nieuw-Zeeland en appels uit Australië kunnen we missen.

Ik voer geen pleidooi tegen handel over grenzen heen, wél een pleidooi om het volume van de handel opnieuw meer evenredig te maken met de reisafstand van de transactie en de mate waarop de transactie een geëxternaliseerde kost met zich meebrengt. Geografie en de rekbaarheid van de ecosystemen zijn te lang verwaarloosd. Transport over de oceanen (90% van de wereldhandel), laat een enorme ravage achter: van 64.000 doden per jaar wereldwijd door luchtvervuiling over klimaatverstoring tot het gevaarlijkste beroep ter wereld: scheepsafbraak op Aziatische stranden.

In mijn boek gaat het vaak over onrechtvaardigheid, de mensen die het slachtoffer van dit systeem zijn en de ecologische impact, maar de-globalisering gaat ook om zelfredzaamheid, onafhankelijkheid, weerbaarheid en dat zijn absoluut geen groene, linkse of altruïstische thema's.

VERTREKKEN VANUIT ONZE EIGEN STERKTES

De coronacrisis stak een stok in het wiel van de wereldhandel, die na decennia van exponentiële groei in 2020 met wel een derde zou kunnen krimpen.((18) Die acute crash is natuurlijk een probleem, maar ook een buitenkans. De slinger van de globalisering was al lang voor Wuhan in lockdown ging te ver doorgeslagen. De wetenschappers en geëngageerde burgers die daarvoor waarschuwden werden weggelachen. Ecologische economen zijn nochtans duidelijk: we verhandelen onszelf kapot. Het metabolisme van onze wereldeconomie is veel te groot om de economie circulair te kunnen maken.

In Europa gaat de politieke strijd nog veel te veel tussen al dan niet groen-gezinde globalisten en al dan niet anti-Europese nationalisten. In deze coronacrisis zijn groen-gezinde Europees denkende de-globalisten nodig. Die categorie is politiek zwak vertegenwoordigd maar een groot en ik denk groeiend deel van aardwetenschappers en geëngageerde burgers kan zich daarin herkennen. Ik hoop dat ecologische economen en geografen in de slipstream van de virologen en microbiologen mee naar het oor van beleidsmakers geraken. De coronacrisis is niet de enige crisis die de mensheid momenteel bedreigd. Ze is de meest acute en speelt zich nu snel af. Andere bedreigingen gaan iets trager, maar zijn ettelijke keren dodelijker.

Economie is geen lichtschakelaar die enkel van casinokapitalisme naar Sovjetcommunisme flipt. Er zijn zeker 50 tinten groen, rood, bruin en blauw. Een de-globalist is daarom nog geen nationalist. De beste recente analyse vond ik die van John Vandaele, die in MO* schreef: 'Agressief nationalisme dat internationale samenwerking uitsluit, biedt weinig perspectief en maakt coalities met ecologisten onmogelijk … De-globalisering kan eenzijdig en vijandig gebeuren. Maar het kan ook binnen bestaande of nieuwe internationale afsprakenkaders, inclusief de Europese Unie'.¹⁹

Meer dan ooit hebben we een nieuw, meer weerbaar en zinvoller economisch systeem nodig dat voor het welzijn van mensen binnen ecologische grenzen zorgt en de dwangneurose om zowel de wereldhandel als het Bruto Nationaal Product te doen groeien, afzweert.

Laat ons vertrekken vanuit onze eigen sterktes. Wij kunnen méér zelf produceren en repareren (tuinieren, repair café's, fab-lab's, mondmaskers naaien). Steden kunnen burgerinitiatieven steunen, zoals Leuven doet om burgers te helpen die mondmaskers naaien. Overheden kunnen de productie in strategische sectoren drastisch sturen, maar ook nauwer samenwerken met andere staten, waarbij fysieke afstand en geografie weer een veel belangrijkere rol zouden moeten spelen dan voordien.

Aan de politieke leiders die hun kop uit het zand hebben: steek uw nek eens uit. Toon ons de politieke moed om de echt ongemakkelijke waarheid te vertellen, die veelzijdiger is dan dit coronavirus. Betrek ons bij het opbouwen van een nieuwe toekomst die wél hoop en perspectief kan geven. Zeker de jongeren, wetenschappers en het maatschappelijk middenveld zullen sterke bondgenoten worden in de collectieve wederopbouw. Samen kunnen we #BeterNaCorona worden.

VOETNOTEN

1. Chandran Nair, The Sustainable State: The Future of Government, Economy, and Society. 2018↑
2. https://www.reuters.com/article/us-climate-change-eu-flights-idUSKBN20X2RA.↑
3. https://www.euractiv.com/section/aviation/news/austrian-airlines-bailout-to-be-linked-to-climate-targets/.↑
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Democracy_Index↑
5. https://www.tegenverkiezingen.nl/↑
6. https://www.economist.com/europe/2019/10/03/a-belgian-experiment-that-aristotle-would-have-approved-of↑
7. https://www.worlddata.info/iq-by-country.php.↑
8. https://en.wikipedia.org/wiki/Summers_memo.↑
9. https://www.mo.be/opinie/frankrijk-vernietigt-noord-niger-grijpen-eu-vn.↑
10. Nick Meynen, Frontlijnen. Een reis langs de achterkant van de wereldeconomie. EPO, 2017.↑
11. https://www.theguardian.com/environment/2020/mar/18/tip-of-the-iceberg-is-our-destruction-of-nature-responsible-for-covid-19-aoe.↑
12. https://www.trouw.nl/duurzaamheid-natuur/manifest-van-170-wetenschappers-het-is-een-blunder-als-we-niet-groener-uit-de-coronacrisis-komen~b12864df/?referer=https%3A%2F%2Ft.co%2FjjiJ2nVRW5%3Famp%3D1.↑
13. http://www.csa-netwerk.be/.↑
14. https://meta.eeb.org/2020/04/07/future-farming-bringing-farm-closer-to-fork-in-belgium/↑
15. https://www.mo.be/opinie/deze-crisis-toont-waarom-het-tijd-voor-een-shift-naar-agro-ecologische-landbouw↑
16. https://meta.eeb.org/2020/03/24/agroecology-farming-for-a-better-future/↑
17. https://www.soilassociation.org/media/18074/iddri-study-tyfa.pdf↑
18. https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-04-08/wto-says-2020-global-trade-collapse-may-be-worst-in-a-generation.↑
19. John Vandaele, Dé vraag in deze verwarrende tijd: wat komt er na de neoliberale globalisering?, MO*, lente 2020.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 5 (mei), pagina 37 tot 41

• wereldhandel
• economie
• Corona

#BETERNACORONA - BOUWEN AAN EEN NIEUWE WERELD

Wij zijn corona, wij moeten veranderen

Koen Schoors

Een meer weerbare economie? Het kan!

Nick Meynen

'Blijf in uw kot' is niet genoeg voor het klimaat

Mathias Bienstman

Een nieuw pact met Big Pharma

Bart Demyttenaere

Adem inhouden voor een nieuwe fiscaliteit

André Decoster

Contouren van een menselijke samenleving

Dirk Barrez

Gezocht! Een nieuwe mondiale gezondheids­architectuur

Sara Van Belle

Het virus genaamd solidariteit

Geertje Franssen

Wat kan ik weten, wat mag ik hopen, wat moet ik doen?

Paul Verhaeghe